صنعت شیشه‌گری در ایران باستان: از کشف تا تولید انبوه

خاستگاه شیشه در فلات ایران

برخلاف باور رایج که مصر را مهد شیشه‌گری می‌دانند، کاوش‌های جدید در محوطه‌های باستانی ایران نشان می‌دهد که ساکنان فلات ایران از ۳۵۰۰ سال پیش با تولید شیشه آشنا بودند. کشف کارگاه‌های شیشه‌گری در سیلک کاشان و شوش، ایران را به یکی از قدیمی‌ترین مراکز تولید شیشه در جهان تبدیل کرده است.

فناوری منحصر به فرد شیشه‌گری ایرانی

۱. مواد اولیه:

• استفاده از شن‌های سیلیسی کویر مرکزی ایران

• سودای طبیعی (ترکیب سدیم کربنات) از دریاچه‌های نمک

• رنگ‌دهنده‌های معدنی مانند اکسید مس برای شیشه‌های آبی و سبز

۲. تکنیک‌های ساخت:

• شیشه مُشَک‌باف: تولید ظروف با نقوش پیچیده

• شیشه فوتی: ساخت مهره‌های تزئینی با دمیدن در لوله‌های شیشه‌ای

• شیشه پنجره‌ای: استفاده در معماری دوره هخامنشی

کشفیات اخیر (۲۰۲۳):

در چغازنبیل، بقایای یک کوره ذوب شیشه با دمای ۱۲۰۰ درجه سانتیگراد یافت شده که نشان‌دهنده دانش پیشرفته متالورژی در ایران باستان است.

صادرات شیشه ایرانی به جهان باستان

شیشه‌های ساخت ایران در:

• مقبره‌های فراعنه مصر (از دوره هخامنشی)

• کاخ‌های آشوریان در نینوا

• بازارهای روم با عنوان “ویتروم پرسیکوم” (شیشه پارسی)

سند تجاری یونانی از ۴۰۰ ق.م:
“در ازای هر ۱۰۰ پیمانه شراب یونانی، ۵۰ ظرف شیشه‌ای پارسی دریافت کردیم. رنگ آبی آنها بی‌نظیر است.”

شیشه‌گری ساسانی؛ اوج هنر و فناوری

دوره ساسانیان (۲۲۴-۶۵۱ م) را باید عصر طلایی شیشه‌گری در ایران دانست. در این دوره، صنعت شیشه‌گری به سطحی از پیچیدگی رسید که تا قرن‌ها پس از آن تکرار نشد:

۱. نوآوری‌های فنی

• شیشه‌های دو جداره: برای عایق‌بندی مایعات گرم و سرد

• تکنیک تراش الماسگونه: ایجاد نقوش برجسته با دقت بی‌نظیر

• شیشه‌های رنگی لایه‌ای: ترکیب چند رنگ در یک اثر

نمونه مشهور:
جام خسروپرویز در موزه بریتانیا که نور را به طیف کامل رنگ‌ها تجزیه می‌کند.

۲. کاربردهای علمی

• عدسی‌های چشمی: برای درمان پیرچشمی

• ظروف آزمایشگاهی: در بیمارستان‌های جندی‌شاپور

• پنجره‌های رنگی: در کاخ‌های ساسانی برای تنظیم نور

کشف جدید (۲۰۲۴):

در ویرانه‌های بیشاپور، کارگاهی یافت شده که به تولید انبوه لیوان‌های مدرج برای داروسازی اختصاص داشت.

انتقال دانش به تمدن اسلامی

فنون شیشه‌گری ساسانی از سه مسیر به جهان اسلام منتقل شد:
۱. اسیران ایرانی در شامات
۲. کتاب‌های ترجمه شده در بیت‌الحکمه
۳. کارگاه‌های فعال در بصره و کوفه

میراث ماندگار:

• تکنیک‌های ایرانی در ساخت جام‌های اموی دیده می‌شود

• واژه‌های فارسی مانند “آبگینه” وارد زبان عربی شد

• طرح‌های ساسانی در مسجدالاقصی به کار رفته

منابع:

۱. کتاب “شیشه‌های ساسانی” – موزه لوور
۲. مقاله “فناوری‌های گمشده شیشه‌گری” – دانشگاه شیکاگو
۳. کاتالوگ آثار موزه ملی ایران