نقد کتاب: تذکره الربیل (وقایع نامه‌ی آربلا)
«وقایع نامۀ آربلا[۱]» نام کتابی کهن از مؤلفی ناشناس است که موضوع آن سرگذشت اسقف‌ها و مطران‌های[۲] اربیل[۳] (دیار بکر)، در فاصلۀ سالهای ۱۰۴ تا حدود ۵۵۰ میلادی است. کتاب در بردارنده‌ی عقاید خرافی و باورهای تعصب آمیز مؤلف ناشناس از معجزات اسقف‌های مسیحی و آزار و اذیت شاهنشاهان ساسانی نسبت به مسیحیان است.
این کتاب، احتمالا در سالهای حدود ۶۰۰ میلادی یا پیش از آن و به هر حال در زمانی تألیف شده که زبان سریانی[۴] حامل فرهنگ های منطقه بوده است. اصل آن به زبان سریانی است و در اوایل قرن بیستم میلادی به زبان‌های اروپایی از جمله انگلیسی ترجمه شده و اینک از این زبان به فارسی درآمده و از سوی دائره المعارف بزرگ اسلامی به زیور طبع آراسته گردیده است. از آنجا که کتاب متنی کهنه و کهن را در خود جای داده، جای آن دارد که از زوایای گوناگون در آن نگریسته شود؛ از زاویه دین، اخلاق، پیشرفت تساهل و تسامح بشر در یکی دو هزاره‌ی اخیر، رفتار پادشاهان با زیردستان و رعایا و بسیار نکات مهم دیگر. به لحاظ تاریخی کتاب به دوره‌ی ساسانی تعلق دارد و ملاک اصلی نویسنده برای داوری درباره‌ی اشخاص و سنجش نیک و بد آنان، تعلق خاطر به دین حضرت عیسی است. هر کس در این دین است به راه خدا و حق می‌رود و هرکس نیست، کافر و گمراه است و در راه باطل گام گذاشته است. مثلا درباره‌ی پیروز، شاه ساسانی می‌نویسد «این پادشاه خود هر آینه از کافران بود، اما تا زنده بود دستگیری مسیحیان می‌کرد». محوریت سخن این کتاب در مورد آزارهایی است که مسیحیان از شاهان ساسانی کشیده‌اند؛ اما بر خلاف تصورات و گزارشات مغرضانه در مورد اذیت و آزار سیستماتیک و گسترده در دربار ساسانی نسبت به مسیحیان گزارشات تاریخی تصویرهایی بر خلاف این‌چنین رفتاری به ما می‌دهد!
یزدگرد سوم آخرین شهریار ساسانی در سال ۶۵۱م در نزدیکی مرو کشته می‌شود؛ یزدگرد یک‌دهه به مقاومت و استقامت در برابر اعراب مسلمان پرداخت که البته تا آن زمان تسخیر ایران به دست اعراب دیگر تکمیل شده بود او همانند دیگر شاهان ساسانی هم‌نامش به دست اشراف ایرانی شورشی در منطقه‌ی خراسان کشته شد و نه توسط مهاجمان عرب؛ بنابر گزارشات شاهنامه‌ی فردوسی هنگامی که یزدگرد سوم را اسیر کردند او به دنبال یافتن بَرسَم[۵] بود تا بتواند برای آنکه توانسته ایرانشهر را حفظ کند مراسم یسنا[۶] را برگزار کند. ماهو مرزبان مرو با آنچه بزرگترین گناه در آئین زردشتی محسوب می‌شود با یزدگرد برخورد کرد: انداختن جسد شاه در رودخانه! که آب را که عنصر مقدسی است می‌آلاید. سپس در این ماجرا تنها مسیحیان بودند که جسد شاهنشاه را مطابق آئین عیسوی به درستی دفن کردند. آنگاه راهبان یکی از صومعه‌های نزدیک رودخانه جسد پادشاه را در آب پیدا کرده، آن را به خشکی بردند و بر آخرین شهریار ساسانی سرودی خواندند ماهو را نفرین کردند و برای از دست دادن شاه سوگواری کردند. عیسویان برای آخرین خسرو ساسانی بر بالای برجی در باغی که سراسر ابریشم و مُشک بود آرامگاه فراهم کردند.
گزارشات تاریخی حاکی از آن است عسویان حتی در برابر فتح غریب‌الوقوع مسلمانان و در برابر شورش اشراف ساسانی به شاهنشاه وفادار باقی ماندند و احترام و افتخاری را که در نظر مسیحیان در خور پادشاه است نثار وی کردند. در شاهنامه این حماسه‌ی بزرگ ایرانیان حکیم ابولقاسم فردوسی نشان می‌دهد که در پایان مسیحیان ایرانشهر را فرجامی درخشان بخشیدند؛ اینکه حقیقتا مسیحیان جسد پادشاه ایران را بردند و به یاد و بزرگداشت او آرامگاهی درست کردند کمتر اهمیت دارد تا این واقعیت که عیسویان متحدان قسم خورده‌ی ایران ماندند، چنانکه تعد ایشان به خاندان ساسانی بیش از اشراف ایرانی بود که یزدگرد ساسانی را رها کردند.نخبگان ایرانی، چه صاحب قلمان درباری که شاهنامه‌ها و گاهنامه‌ها را تالیف کردند و چه اشراف داستان‌سرایی که فردوسی مرتب به ایشان اشاره می‌کند همه در باره‌ی نقش مسیحیان در فرمانروایی ساسانی سخن گفته‌اند.
بنا بر آنچه که گفته شد نقش مسیحیان در ایران برخلاف آنچه در کتاب فوق و پژوهش‌های این دست آمده بسیار مهم بوده است و عیسویان حتی در ایران می‌توانستند مناصب دولتی نیز داشته باشند.
[۱] «آربلا» نام کهن شهری است که امروزه اربیل خوانده می شود، از این رو مترجم نام «تذکره‌ی اربیل» را برای برگردان کتاب خود برگزیده است.
[۲] رئیس کاهنان؛ بزرگ ترسایان؛ پیشوای روحانی نصاری؛ بالاتر از اسقف.
[۳] Erbil
[۴] Syriac language
[۵] گیاهی که در مراسم یسنا زردشتیان استفاده می‌شود.
[۶] یسنا در اتاقی مخصوص در آتشکده برگزار می‌شود. این اتاق را با پاوی‌ها یا آبراه‌ها نشانه‌گذاری می‌کرده‌اند. این مراسم با سرپرستی موبد انجام می‌شود. مراسم شامل خواندن بخش‌هایی از سرودهای نسک یسنا می‌باشد که برجا مانده از اشوزرتشت است و همچنین کهن‌ترین بخش کتاب اوستا نیز است گات‌ها یا سرودهای اشو زرتشت نام دارد.
دکتر علی نیکویی
ali.nikoei1981@gmail.com
