ویژگیهای هنر معماری ساسانی – بخش دوم

    ترسیم و نقر چنین مناظری چه به روی پارچه و پوست و پرگامنت[۱] و چه بر صخره ها و ظروف و خمره ها و مانند آن تجسّم و تبلوری از ظرافت هنری، قداست و معنویت فرهنگی و سیاسی در اندیشه زمام داران ساسانی بوده است. این گمان نیز در نزد محققان تقویت شده است که افزون بر ویژگیهای بالا برای این نقوش و تصاویر، ترسیم این صحنه ها و احتمالاً در مورد شمار قابل توجهی از این نقوش از نظر سمبولیک[۲]، ارزانی خوشبختی و کامیابی از سوی خداوند به شهریاران ذیربط ساسانی در آن نقوش بوده است و به عنوان خاطره ای به یاد ماندنی برای آیندگان به یادگار گذاشته شده است.

    این مجموعه از نقوش و ترسیم مناظر با نقش بلند متعلق به اردشیر بابکان در فیروزآباد آغاز شده است. این مجموعه نقوش مربوط به بنیانگذار سلسله ساسانی و چگونگی روی کار آمدن وی که بی تردید در زمان خود اردشیر و به فرمان وی ترسیم و نقر شده است، چگونگی دریافت تاج مرصّع و دارای آویزهای دراز و دیواره ای بلند از سوی خداوند را به نمایش می گذارد و مشروعیت[۳] پادشاه ساسانی به این ترتیب به نمایش گذاشته می شود. اردشیر در این نقش تاج شاهی را از دست اهورامزدا دریافت کرده و پشت سر وی متلزمین رکاب و همراهان ویژه وی که عمدتاً از نزدیکان پادشاه در خاندان سلطنتی هستند، به ترتیب منصب منزلت و امتیازات سیاسی و اجتماعی شان ایستاده اند. نقش دیگر و همجوار با نقش بالا، پیروزی اردشیر را بر اردوان[۴] به نمایش می گذارد. این نقش ترسیم کننده صحنه پیکاری سهمگین میان اردشیر و اردوان پنجم واپسین شهریار اشکانی است. بدیهی است که سادگی و طبیعی بودن منظره پیکار در این نقش ناشی از ضعف هنری هنرمندان نیست، بلکه حکایت از طبیعی جلوه دادن صحنه آورد است. باید گفت که در نقوش دیگر نیز از جمله در نقش رجب[۵] صحنه های پیروزی اردشیر ترسیم شده است.

در نقش رستم[۶] نیز همین اندیشه به تصویر کشیده شده است، کما اینکه در بیشاپور[۷] و دارابگرد[۸] نیز هنر ساسانی و هنرمندان وظیفه خود را ایفا کرده و مناظری بدیع و تا آن زمان بی سابقه را به یادگار گذاشته اند. افزون بر این در بیشاپور نقش بهرام یکم[۹] و همین طور از بهرام دوم[۱۰] و نیز در جاهای دیگر از سرزمین ایران ساسانی چنین مواریث هنری به وفور وجود دارد. از نظر هنری و هنرشناسی این دستاوردهای هنری ساسانی با هنر و نقش آفرینی در هنر رومیان تفاوت چشم گیر دارد. هنرشناسان و پژوهشگران در ارزیابیهای خود چنین آثار به جای مانده از عصر ساسانی را با نقوش مشابه و همزمان رومیان مقایسه کرده و هنر ساسانی را بسیار عمیق، معنوی و محتوایی دانسته اند. پادشاهان ساسانی در این نقوش با توجه به سیاستها و عملکردشان در عرصه کشورداری و شکل و آرایش تاج و لباس آنها کاملاً با یکدیگر قابل تفکیک بوده و از یکدیگر یعنی پیشینیان خود و یا به سخن دیگر از شاهان سلف خود تقلید نکرده اند. ابتکارات و خلاّقیتهای هنرمندان و هنرآفرینان ساسانی نیز در این نقوش امری انکارناپذیر است.

    نقوش و تصاویر کنده شده در طاق بستان[۱۱] در چند کیلومتری شمال کرمانشاه ارزش و مقام ویژه ای در میان آثار هنری عهد ساسانی دارد. در آنجا ایوان بزرگی که هنوز باقی است و در دل کوه کنده شده است با دو والان کوچک به صورت حفره ای همراه با نقوش گویایی از دو پادشاه یعنی اردشیر دوم[۱۲] و شاپور سوم[۱۳] و حوضچۀ آب به جای مانده که به بارگاه سلطنتی تعلق داشته است. نقوشی جوان تر و جدید از نقوش بالا متعلق به خسرو دوم (پرویز)[۱۴] و پیروز ساسانی[۱۵] (۴۵۷/۴۵۹- ۴۸۳ میلادی) نیز نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. بر روی دیوارهای جانبی ایوان بزرگ تصاویری به ارتفاع چهار متر و به پهنای پنج متر صحنه های شکار را مجسّم می کند. این صحنه های شکار دارای نظم و ترتیبی است که به دنبال هم ترسیم شده است. بازتاب صحنه های شکار در جالب ترین قالب ممکن هر بیننده ای را سخت تحت تأثیر قرار می دهد. از آن جمله است گوزنهای در حال فرار که توسط تعقیب کنندگان آنها به جاهای بن بست گونه ای رانده می شوند و یا پادشاه که سوار بر اسب صحنه شکار را رهبری می کند، پشت سر پادشاه بانویی چتر آفتاب پادشاه را بر بالای سر او نگهداشته است و همۀ اینها نشانه هایی از مقام شامخ پادشاه ساسانی را تداعی می کند. زنان دیگری نیز با حفظ فاصله پیرامون پادشاه ایستاده اند، برخی از این زنان با ادوات موسیقی به صحنه های شکار جلوه ویژه ای می دهند، برخی دیگر از زنان در حال دست زدن و یا نواختن سه تار دیده می شوند. بخش اصلی صحنه شکار اختصاص به شخص پادشاه دارد که گوزنها را تعقیب می کند و کمان را در برابر این جانوران متوحّش و در حال فرار می گشاید.کمانکشی پادشاه در صحنه شکار تجسّم بخشی از توان رزمی و تسلّط او بر تیراندازی و دشمن ستیزی اوست. سرانجام در پایان برنامه شکار پادشاه خسته و موفق به استراحتگاه خود بر می گردد، در حالی که ملتزمین رکاب او در جلو و به دنبال او با نظمی خاص در حرکت می باشند. پادشاهان ساسانی بخشی از موفقیتهای خود در صحنه های رزم و شکار را مرهون اسبان چالاک و هوشیار خود بودند و به این دلیل پرورش اسب در دربار ساسانیان تحت نظر و سرپرستی «آخور آماردبیر»[۱۶] اهمیت ویژه ای داشت. تصویر و یا نقش سمت چپ نمایانگر صحنه شکار یک گورخر[۱۷] و گراز[۱۸] است که در باتلاقی گرفتار آمده است و یا در مردابی گرفتار شده که توان و راه گریز ندارد و در میان انبوهی از نیها در نیزارها سرنوشتی جز تسلیم به شکارچیان را ندارد. شاه در کالسگه ای نشسته و زنان نیز به دنبال او در کالسکه ای دیگر در حال شادی کردن و دست زدن اند. در یک طرف گلّه ای از فیلها در جهت مقابل گرازهای وحشی در حال پیشروی هستند. فیلها به شکار از پای درآمده و بی جان می رسند و با خرطومهای خود آن را بلند کرده و به دور پرت می کنند. تجسّم این صحنه ها به اندازه ای جالب و پرجاذبه و از همه مهمتر هنرمندانه است که به صورت نقوش روی قالی و ظروف و دیگر نقاشیهای هنری و زیبایی نمایشی مورد استفاده و تقلید قرار گرفته است و این از ویژگیهای هنر ساسانی است. ناگفته نماند که ذوق هنری هنرمندان ساسانی جوهر ملی و آیین محض داشته است و برگرفته از هنرهای پیش از ساسانی و یا اقوام و ملل دیگر به ویژه در این گونه ابعاد مطلق نیست.

   نقوش و تصاویر طاق بستان به ویژه صحنه هایی که بر دیوارها نقش بسته است. هنر استادانه هنرمندان، طرّاحان و نظریه پردازان هنری ساسانی را بیش از هر چیز دیگر ملموس و محسوس می نماید و به ویژه از یافته های باستان شناسی بیشتر اطلاعات و آگاهی فرهنگی و علمی به پژوهشگران و علاقمندان می دهد. متن این تصاویر و نقوش را عمدتاً گیاهان، برگ مو، نخل، گلهای زیبا و زینتی از جمله گل سرخ (رُز)، تصاویر جانوران و چهره های انسانها، تشکیل می دهند که به صورت منظم و ترتیبی هندسی توسط هنرمندان مورد توجه و ترسیم قرار گرفته اند. شاید برخی از این اندیشه ها در هنرپردازی ساسانی نشأت گرفته از پیشینه های هنر هلنی در ایران پیش از ساسانی باشد که با ذوق و سلیقه و توان هنری ایرانی درهم آمیخته و به این صورت درآمده است.

منابع نوشته:
کتاب تاریخ ایران در دوره ساسانیان، اثر دکتر اردشیر خدادادیان
وبسایت تاریخ ما، اِنی کاظمی