سلسله سلوکی چه تاثیری بر ایران گذاشت؟

روی هم رفته سلسلۀ سلوکیان نه تنها موفق به سامان دادن امپراتوری اسکندر نشد، بلکه با حکومت آشفته و رو به ضعف خود رفته رفته اسباب کمرنگ شدن و سرانجام از هم پاشیدن امپراتوری اسکندر را فراهم آورد و ثابت کرد که ردای حکومت بزرگ و گسترده و چند ملیتی هخامنشیان برایش بسیار گشاد است!

تنها در مدتی کمتر از یک قرن از آن همه هیاهویی که اسکندر به راه انداخته بود، چیزی به جز صحبت و یاد آنان در خاطر مردمان باقی نماند و سلسله سلوکی که پس از مرگ اسکندر تشکیل شد نیز دیری نپایید و در اندک مدتی مغلوب دو قدرت جوان یعنی اشکانیان و روم شد.

ما برای بررسی علل ناکامی اسکندریان در ایران با کمبود منبع رودررو هستیم. با این همه کسی که به تاریخ حملۀ اسکندر به ایران و تاریخ جانشینان او می پردازد، بی درنگ می تواند برای این ناکامی دو دلیل عمده بیابد: بریدن شگفت انگیز پیوند اسکندر و اسکندریان از سرزمین مادری خود یعنی مقدونیه و یونان و دوم خونسردی و بی تفاوتی کشنده و از پای در آورندۀ ایرانیان در رویارویی با تازش بیگانگان. این خصیصه در تاریخ پس از اسکندریان نیز بارها نقش تعیین کنندۀ خود را بازی کرده است. دربارۀ نتیجۀ حملۀ عرب ها، سلجوقیان، مغول ها و تیموریان به ایران به کفایت سخن رفته است و در اینجا اشاره به آن ملال آور خواهد بود. ایرانیان با فرمانروایان نامیمون خود نیز همواره از این خصیصۀ خود استفاده کرده اند.

شگفت انگیز است که از آن همه کوشش برای هلنی کردن فرهنگ ایرانی در زمان اسکندریان، به زحمت می توان نشانی یافت و از آن همه اسکندریه هایی که در خاک ایران ساخته شده بودند نه اسکندرون، چهارمین بندر مهم ترکیه، بر جای مانده است و نه اسکندریه، دومین شهر بزرگ مصر. ما دیروز به جای این که چیزی از اسکندر بگیریم او را در افسانه های خود به مقام مقدسی فرستاده ایم و امروز تنها به زحمت می توان گمان برد که سولوقون یا سولقون تهران یکی از سلوکیه های جانشینان اسکندر باشد.

این هم ناگفته نماند که آسیای صغیر باستان نیز به رغم حضور چشمگیر و درازمدت یونانیان در آنجا چندان تاثیری از یونان نپذیرفت که بتوان از آن به نام یک تحول فرهنگی یاد کرد. در یک مقایسۀ گذرا شاید بتوان به حضور ایرانیان در آسیای مرکزی، آسیای صغیر، آسیای مقدم، قفقاز، بخش هایی از شبه قارۀ هند و باریکۀ غربی چین و نیمی از ترکستان اشاره کرد. در همۀ این سرزمین ها بی درنگ در می یابیم که ایرانیان روزگاری در آنجا ها حضور داشته اند. دست کم یک سوم از نام های آبادی های برخی از این سرزمین ها ایرانی است، بگذریم از یادگاری های فرهنگی.

شگفت انگیز است که حتی اروپاییان واژه های “ناو” و “لنگر” را به جای این که از یونانیان دریانورد بیاموزند از ما گرفته اند. بماند که یونانیان از حدود ۵۰۰ پیش از میلاد ادب مکتوب دارند و ما تازه، پس از آغازی ناچیز در زمان انوشیروان، و پس از اسلام به طور جدی، دارای ادب مکتوب شده ایم.

سلوکیان حدود ۸۰ سال بر ایران حکومت کردند تا اینکه اشکانیان به سرکردگی اشک بر علیه سلوکیان دست به قیام زد و این آغازی بود بر پایان سلوکیان و یونانیان در ایران.

منابع

• هزاره های گمشده – پرویز رجبی
• تاریخ ده هزار ساله ایران – رضایی