تمورَث یا تخمورشب
تمورَث/تخمورشب(تخمه اورُپه)۱در متن‌ها معمولاً باصفت زیناوند (هوشیار) می‌آید. مدت فرمانروایی او را سی سال گفته‌اند. او نیز با دیوها می‌جنگد و بر آن‌ها چیره می‌شود. در اوستا آمده است که او از ایزد وَیو می‌خواهد که او را یاری کند تا بر اهریمن پیروز شود و بر او همچون اسبی گردد. شاید دنبالۀ همینسنت است که در داستانی متأخر آمده است۲ که تهمورث مدت سی سال اهریمن را به بند می‌کشد و همچون باره‌ای بر او سوار می‌شود؛ تا اینکه اهریمن همسر تهمورث را با انگبین و ابریشم فریب می‌دهد و نقطه‌ضعف تهمورث را درمی‌یابد و در گذرگاه البرز او را بر زمین می‌زند و او را می‌بلعد که سرانجام جمشید او را از شکم اهریمن بیرون می‌کشد.
در متن‌های پهلوی رفتن نژادهای گوناگون از خونیرس به کشورهای دیگر در زمان فرمانروایی تهمورث صورت می‌گیرد. مردم بر پشت گاو اساطیری سَرَسوک۳ می‌نشینند و به‌سوی سرزمین جدید می‌روند. در طی این سفر و بر پشت این گاو است که شبی در میان دریا، باد بر آتش دآن‌های پرآتشی که بر سه جای پشت گاو قرار دارد می‌کوبد و آن‌ها را به دریا می‌اندازد. این سه آتش چون سه «جان» دوباره به‌جایی که در پشت گاو داشتند برمی‌گردند و همه‌جا را روشن می‌کنند. این سه آتش که نمادی از سه آتش مهم اساطیری آذرفرنبغ(آتش موبدان)، آذر گُشنَسب(آتش ارتشتاران) و آذر بُرزین مهر(آتش کشاورزان) تلقی شده‌اند نور بر همه‌جا می‌افشانند و راه را به رهروان می‌نمایانند.۴
در روایت شاهنامه نیز تهمورث پسر هوشنگ است و لقب دیوبند دارد که بر اهریمن به افسون پیروز می‌شود، سوار او می‌شود، دیوان را به بند می‌کشد و دیوان برای حفظ جان خود راز نگارش را به او می‌آموزند. در شاهنامه نیز پادشاهی تهمورث سی سال ذکرشده است.
طرحی از تهمورث
۱. ۱.Takhma Urupa
- ۲. در آثار زردشتی به زبان فارسی.
- ۳. این گاو سَریشوک و هَدیوش نیز نامیده شده است.
- ۴. در برخی از منتها این روایت را به دورۀ هوشنگ نسبت داده‌اند.
