وضعیت زندگی اجتماعی زنان قاجار در خانه و جامعه چگونه بود؟
در این مقاله نگاهی داشته ایم به وضعیت زندگی اجتماعی زنان قاجار در خانه و خارج از فضای منزل و چگونگی این فعالیت ها را مورد بررسی قرار داده ایم.
از بازیگری در تئاتر تا سلطنت دختر ناصرالدین شاه
بررسی وضعیت و جایگاه زنان در عصرهای مختلف دارای اهمیت می‌باشد، اینکه بانوان در خانه و اجتماع دارای چه شرایطی بودند؟ چه تاثیری در عصر خود ایفا کردند و چه نقشی در زندگی فردی و جمعی دارا بودند؟
وظایف زن در خانه
مراقبت از کودکان از جمله وظایف مهم زنان بود، هر زن ایرانی غالباً فرزندان بسیاری به دنیا می‌آورد. به دلیل ازدواج‌های زودرس اغلب زنان در سن سی سالگی مادربزرگ میشدند. وظایف مادری برای مادران در عهد قاجار با توجه به ازدواج زودرس فرزندان محدود به چند سالی بود، به قولی، کودکان فقط تا سن ۱۱ تا ۱۲ سالگی زیر دست مادر، بزرگ میشدند. در خانواده‌های معمولی زنان علاوه بر پرورش کودکان به وظایف دیگری چون آشپزی، نظافت منزل، دوخت و دوز لباس‌های افراد خانواده و خرید خارج از منزل را نیز به عهده داشتند. آنان در کنار این مسئولیت‌ها به کارهای دیگری چون قالیبافی، پشم ریسی و دیگر هنرهای دستی نیز می‌پرداختند.
نقش زنان در تولیدات اقتصادی
زنان در عهد قاجاریه، خواه از طریق تولید برای خانواده و خواه تولید برای امرار معاش نقش مهمی در معیشت خانواده ایفا می‌کردند؛ این نقش در اقتصاد کشور بی‌تأثیر نبود. استفاده از نیروی جسمی زنان، در تولیدات دامپروری و کشاورزی بود. در میان قبایل ترکمان، ازدواج با زنان بیوه، به دلیل تجربیاتی که آنان در قالیبافی و دامپروری داشتند، از اولویت بیشتری برخوردار بود.
قدر و قیمت یک زن تا حد زیادی براساس مهارت‌های تولیدی او مشخص می‌گردید. هر دختری بعد ازدواج فرش دستبافت خود را به خانه شوهر می‌برد، تا از طریق دقت و حوصله‌ای که در آن به خرج داده، حوصله و وفاداری او نسبت به همسرش معلوم گردد.
یکی از عرصه‌های اشتغال رایج زنان خدمتکاری آنها با عناوین متفاوتی چون «گیس سفید» و دایه در نزد خاندان‌های متمول بود، به طوری که وجود آنها از عوامل مهم در به گردش در آوردن چرخ زندگی خانواده‌های متمول به حساب می‌آمد؛ چرا که زنان این قبیل خانواده‌ها، به خاطر حفظ ظواهر اشرافی حتی‌المقدور از پرورش کودکان خودداری می‌کردند و نسبت به وظایف دیگر یک زن خانه دار، نظیر آشپزی، خرید از بازار و نظافت منزل نیز بیگانه بودند.
زنان علاوه بر مشاغل خدماتی به طبابت سنتی با تکیه بر گیاهان دارویی می‌پرداختند، زنان در یکی از تکایای تهران آن روزگار، بیمارستان و یا درمانگاه عمومی تشکیل داده بودند و از مراجعان که اکثر بانوان بودند، معاینه به عمل می‌آوردند. زنان عهد قاجار در مبادلات تجاری و بازار نیز در سطح بسیار محدودی سهیم بودند؛ بدین صورت که یا مانند فروشندگان دوره گرد به فروختن پارچه در منازل می‌پرداختند و یا اینکه در خیابان‌ها مشغول دست فروشی میشدند، از جمله در بازار «وکیل شیراز» و در «مسجد نو» و «شاه چراغ» در این شهر زنان به کار «دستفروشی» مشغول بودند. جالب است! بدانیم که زنان در اواخر دوران قاجار و در زمان سلطنت احمدشاه (۱۳۲۷- ۱۳۴۳ه.ق.) وارد نظمیه میشدند و به عنوان پلیس مخفی در مکان‌هایی که به وجود آنان نیاز بود به خدمت می‌پرداختند.
زن در جامعه
فعالترین بُعد حضور اجتماعی زنان در دوره قاجار شرکت در مراسم عزاداری ماه محرم، روضه‌خوانی و نمایش‌های تعزیه بود. مشاهده مراسم نمایشی تعزیه که در واقع بازسازی حوادث خونین عاشورای حسینی بود، از علایق وصف ناپذیر زنان بود. کسب اجر اخروی نیت برای توبه از معاصی، افزودن بر اطلاعات دینی، دیدن رجال سیاسی، روحانیون و مراجع بزرگ و شنیدن مواعظ آنها در کنار بازیگری حزن‌انگیز و دلنشین «تعزیه گران»، لذت در جمع، واقع شدن و مشارکت در طبخ غذا و تناول آن به خصوص برای زنان طبقات محروم از انگیزه‌هایی بودند، که به حضور زنان در این مراسم قوت میبخشید. مشارکت اجتماعی زنان در صحنه‌های اجتماعی همواره با پوشش سخت سنتی و ملاحظات اخلاقی مبنی بر تفکیک زنان از مردان همراه بوده است.
پاره ای از زنان در دوران قاجار حتی به حکمرانی نیز رسیدند. “حُسْنِجهان” خانم ملقب به “والیه”، از دختران فتحعلیشاه، سال‌ها در کردستان شخصاً با کمال استقلال حکمرانی کرد. “فخرالملوک” دختر “ناصرالدین شاه” مدت زمانی در قم دست اندرکار رتق و فتق امور شهر بود.
فعالیت فرهنگی زنان
عده محدودی از دختران این امکان را داشتند که در محدوده خانه با استفاده از اعضای باسواد خانه مثل پدر یا برادر به آموختن سواد بپردازند. دختران عامه اجتماع از طریق مکتب‌خانه‌ها موفق به آموختن سواد میشدند.
“جمشید ملکپور” ارتباط زن ایرانی با هنر نمایش را اواخر دوران مظفری می‌داند. یعنی زمانی که “تاج‌ماه آفاق‌الدوله” به ترجمه نمایشنامه “نادرشاه” می‌پردازد. برای اولین بار در زمان سلطنت “احمدشاه” زنان ارمنی بازیگری در تئاتر را آغاز کردند، آنها نه تنها در مجامع خصوصی و یا دربار بلکه برای عموم نیز نمایش اجرا می‌کردند.
