پایان ناتوانی قاجار، آغاز استبداد پهلوی

خیزش نرم او از سال‌ها قبل از وزارت جنگ شروع شده بودکه بعد از آن در نخست‌وزیری و پس از آن پادشاهی جواب داد. روز ۹آبان ۱۳۰۴در جلسه فوق‌العاده مجلس شورای ملی با خلع احمدشاه، ماده واحده انقراض سلطنت قاجار با ۸۰ رأی موافق در مقابل ۵ رأی مخالف به تصویب رسید و حکومت موقت به سردار سپه واگذار شد. اما از ماه‌ها قبل احمد‌شاه قاجار که در سفر اروپا به‌سر می‌برد از ماجرای تحرکات رضاخان نخست‌وزیر آگاه شده بود. او در شهریور‌ماه با ارسال تلگرافی اعلام کرد که ۱۸روز دیگر به ایران بر می‌گردد اما رضاخان با ایجاد مشکلاتی در کشور ازجمله مشکل کمبود گندم به شاه خبر داد که مردم از کمبود گندم شاکی‌اند و ممکن است در مسیر بازگشت‌تان به شما تعرض کنند.

چند روز بعد و در اوایل مهر‌ماه حوادثی در تهران رخ داد که منجر به کشته‌شدن چند وزیر مختار مقیم در تهران شد. نابسامانی‌های تهران احمد شاه را قانع کرد که عطای بازگشت به تهران را به لقایش ببخشد. یک‌ماه بعد، او از سلطنت خلع شد و تا پایان مرگش هرگز به کشور برنگشت. از نکات جالب این سال تعیین روز و‌ ماه تولد برای رضاخان و تعیین این روز به نام روز ملی و جشن و چراغانی‌کردن اجباری است. از سایر رویداد‌های مهم در این سال می‌توان به انتخاب تقویم شمسی به‌عنوان تقویم رسمی کشور اشاره کرد. براساس تقویم جدید به‌جای ماه‌های نجومی(حمل، ثور، جوزا) از ماه‌های شمسی(فروردین، اردیبهشت، خرداد) استفاده شد. بانک سپه به‌عنوان نخستین بانک ایرانی هم در این سال تاسیس شد.

• نخستین بانک ایرانی

با توجه به اهمیت تحکیم شرایط اقتصادی، بانک سپه که به افسران ارتش اختصاص داشت با سرمایه ۹۵۰/۸۸۳/۳ ریال از محل صندوق بازنشستگان درجه‌داران قشون در چند مغازه از خیابان سپه تاسیس شد. نخستین رئیس این بانک، امیر خسروی بود. تصویر، شعبه این بانک در رشت را در سال ۱۳۰۴ نشان می‌دهد.

• سلطنتی که در زیرزمین به‌دست آمد

پرونده حکومت قاجارها در اصل یک روز پیش از جلسه مجلس یعنی روز ۸آبان ۱۳۰۴خورشیدی با تصمیمی که در زیرزمین خانه رضاخان گرفته شد بسته‌شده بود. در این روز گروهی از نمایندگان مجلس به خانه رضاخان فراخوانده شدند تا ماده واحده‌ای را که علی‌اکبر داور آن را تهیه کرده بود، امضا کنند. این ماده واحده قرار بود در جلسه فردای مجلس شورای ملی قرائت شود. سیدمحمد تدین، نایب‌رئیس مجلس، در این مورد می‌نویسد: «غروب روز جمعه ۸آبان‌ماه ۱۳۰۴بود. بنده در شمیران بودم. دیدم تلفن کردند حضرت اشرف (رضاخان) می‌فرمایند به شهر بیایید که شما را ملاقات کنم. آمدم شهر. رفتم منزل خدمتشان رسیدم.

فرمودند در زیرزمین، داور مشغول کارهایی است، بروید به او کمک کنید. رفتم زیرزمین دیدم داور پشت میزی نشسته و وکلا ورق‌هایی را امضا می‌کنند و داور به پیشخدمت می‌گوید به منزل بقیه وکلا هم تلفن کنید بیایند. بعد از آن وکلا رفتند و اتاق خلوت شد. داور آمد پیش من، ماده واحده را نشان داده گفت: این وکلا این نامه را امضا کرده‌اند شما هم موافقت دارید امضا کنید». البته انقراض قاجار در مجلس مخالفانی هم داشت. آیت‌الله سیدحسن مدرس که از نقش رضاخان در طرح این موضوع آگاه بود با این طرح به مخالفت پرداخت. وی خواستار تعیین ریاست مجلس شد و تأکید کرد استعفانامه حسن مستوفی که پیش از آن نوشته بود و باز هم بار دیگر نوشت و به‌دست حسین علایی داد باید خوانده شود. در نهایت هر دو استعفانامه مستوفی خوانده شد و آیت‌الله مدرس پیشنهاد کرد: «نظر به اینکه مطلب مهمی در کار است… عصر دوباره مجلس تشکیل شده، رئیس معین و وارد دستور شویم». پیشنهاد وی رأی نیاورد و ماده واحده انقراض سلطنت قاجار برای رأی‌گیری در مورد فوریت آن قرائت شد؛ «مجلس شورای ملی به نام سعادت ملت، انقراض سلطنت قاجاریه را اعلام کرده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکت به شخص آقای رضاخان پهلوی واگذار می‌کند. تعیین تکلیف قطعی موکول به‌نظر مجلس مؤسسان است که از تغییر مواد ۳۶-۳۷-۳۸ و ۴۰متمم قانون اساسی تکمیل می‌شود».

پس از خواندن این ماده آیت‌الله مدرس گفت: «مطابق قانون اساسی این را نمی‌شود اینجا مطرح کرد» و صحن مجلس را ترک کرد. وی در حال ترک مجلس گفت: «صد هزار رأی هم بدهید خلاف قانون است. محمد مصدق نیز که تا پیش از آن از موافقان رضاخان بود به مخالفت با او پرداخت و در نطقی گفت: «تفویض قدرت پادشاه به رضاخان یعنی استبداد. خب اگر ما قائل شویم که آقای رئیس‌الوزرا شاه هستند آن وقت در کارها هم دخالت دارند و ایشان همه‌جور زمامدار هستند؛ پادشاه هستند، رئیس‌الوزرا هستند، وزیر جنگ هستند، رئیس عالی کل قوا هستند. من اگر سرم را ببرند، قطعه‌قطعه، ریزریزم کنند، به این شکل حکومت رأی نخواهم داد». مصدق این تصمیم مجلس را سیر قهقرایی خواند و در پایان سخنان خود مجلس را ترک کرد. پس از آن با تشکیل مجلس مؤسسان حکومت رسما از قاجار به پهلوی تغییر کرد و رضاخان رضا‌شاه شد.

• آغاز مدرن‌سازی‌ در تهران

با نخست‌وزیری رضا‌خان، کریم آقا بوذرجمهری به کفالت بلدیه تهران منصوب شد و ۱۰سال متوالی رئیس بلدیه تهران بود. نقش بوذرجمهری در ابتدای دوران سلطنت پهلوی و نفوذش نزد رضاخان باعث شد امور شهرداری در سال ۱۳۰۴سرعت بیشتری به‌خود بگیرد. وی در نوسازی شهر تهران و خیابان‌کشی و ساختن عمارات مورد لزوم زحمات زیادی متحمل شد. کریم آقا عوارض جدید را وضع و مالیات خودروها و کالسکه‌ها و سایر عوارض شهری را لغو کرد، اداره خیریه و مریض‌خانه بلدیه و دارالمجانین و آتش‌نشانی را تأسیس کرد و در آسفالت‌کردن خیابان‌های تهران کوشید. بوذرجمهری توانست سهم عمده‌ای در مدرنیزه کردن تهران بین سال‌های ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ داشته باشد. ویران کردن دروازه‌های دوازده‌گانه شهر تهران نیز در همان زمان صورت گرفت.