تجارت قالیِ جوهری در عصر قاجار

رنگ‌های جوهری به هرگونه رنگ‌های شیمیائی و مصنوعی که در ترکیب آن‌ها عناصر و مواد متغیر و غیرثابت (رنگ‌دهنده)، چون «آنیلین» و «الیزارین» وجود دارد گویند. قالی‌های جوهری از دوران میانی حکومت قاجاریه و با پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار آغاز و تا دوران پایانی حکومت قاجاریه و با پادشاهی احمدشاه قاجار (۱۳۲۷ـ۱۳۴۴ق) پایان می‌یابد.

پدیده رنگ‌های جوهری که از آن می‌توان با عناوینی، چون «بحران»، «مساله» و… یاد کرد، محصول دوران مدرن فرش‌بافی است، مقصود از دوران مدرن فرش‌بافی، دوران قاجاریه و عصری است که از آن با عناوینی، چون «تجاری‌سازی» و «تجاری‌بافی» یاد می‌شود و می‌توان آن را عصر زرین (طلایی) تجارت فرش ایران نام نهاد.

با تجاری‌سازی قالی به‌عنوان یک کالای صنعتی و تجاری که سهم مهمی در ثروت‌آفرینی و درآمدزایی کشور داشت، ساختار و بافتار نظام پیش‌بافت، بافت و عرضه و فروش قالی متحول می‌شود، این تحول و تغییر از یک‌سو منجر به تولید و بافت گسترده فرش برای پاسخ به نیاز گسترده بازار جهانی می‌شود و از سوی دیگر منجر به مدرنیزاسیون ناقص یا شبه‌مدرنیسم در فرآیند و مکانیزم بافت قالی در همه ابعاد و سطوح آن می‌شود، این مدرن‌سازی ناقص باعث کاهش کیفیت مواد و مصالح، فرآیند بافت و در یک کلام کاهش کیفیت فرآورده نهایی یا همان فرش می‌شود.

رنگرزی و صباغی به‌عنوان یکی از حِرَف و صنایع وابسته و پیوسته به فرش‌بافی و نساجی تحت‌تاثیر شرایط جدید قرار می‌گیرد و لذا ساختار سنتی که از آن می‌توان به نظام سنتی رنگرزی نیز تعبیر کرد به مرور رو به نقصان گذاشته و از بین می‌رود.

زیرا هم ساز وکار‌های تولید رنگ و رنگرزی در ساختار سنتی سخت و دشوار است و هم این ساختار نمی‌تواند پاسخگوی نیاز بازار جهانی باشد؛ بنابراین سازمان سنتی رنگرزی محکوم به نابودی است لذا از همین دوران است که پدیداری با عنوان «رنگ جوهری» و محصول و فرآورده نهایی آن «قالی‌جوهری» در تاریخ فرش‌بافی ایران پیدا می‌شود.

در زمینه رنگ و قالی جوهری آنچه اهمیت دارد آن است که اساسا تعریف معینی از رنگ جوهری در دوره قاجاریه نشده است و همین عدم‌تعریف معین و مشخص‌کردن مفهوم آن باعث شده است که هرنوع رنگ شیمیایی، «جوهری» محسوب شود، به‌عبارت دیگر نزد بسیاری از نهاد‌های حکومتی که از قضا متولی امر تولید، توزیع و تجارت فرش بوده‌اند و همچنین فرش‌بافان و تجار‌فرش تعریف معینی از رنگ و قالی جوهری در دست نیست.

بدین معنا که ملاک و معیار معینی برای «جوهری» بودن فرش‌ها وجود ندارد، زیرا نخست؛ در دوره قاجاریه با روند تجاری‌سازی و تجاری‌بافی فرش دستباف عملا به‌مرور طی چند دهه نخست حکومت قاجاریه طبقه رنگرزان سنتی از بین رفتند و امکان رنگرزی سنتی به‌صورت محدود وجود داشت، از طرف دیگر با توسعه و گسترش بازار بین‌المللی فرش‌دستباف و افزایش تقاضا در کشور‌های مقصد، نیاز روزافزون به رنگ‌آمیزی قالی براساس چند معیار سرعت، تنوع رنگ، سهولت در رنگرزی و کاهش هزینه تمام‌شده (صرفه اقتصادی) احساس می‌شد.

بنابراین از یک منظر استفاده گسترده از رنگ‌های جوهری امری غیرقابل اجتناب بود، اما آنچه در این میان موجب خسران و آسیب به فرش ایران شد، همان «سودپرستی» و «کوته‌نظری» تجار و دلالان قالی در توزیع و پخش رنگ‌های جوهری بی‌کیفیت در میان قالیبافان بود و اگر در این میان به دنبال مقصر اصلی باشیم، بدون‌شک «تجار و دلالان» مقصران اصلی این قضیه هستند.

درست در زمانی که رنگ‌های شیمیایی با کیفیت در بازار ایران وجود داشته است، دلالان و تجار فرش اقدام به توزیع رنگ‌های شیمیایی بی‌کیفیت و جوهری در بازار می‌کردند. ضمن اینکه نقش حکومت قاجاریه از منظر ضعف ساختار اداری و دیوانسالاری، عدم‌وجود متولی معین برای فرش دستباف، عدم نظارت کافی و … را نباید از نظر دور داشت.

در مساله جوهر به معنای عام دو پدیدار و متغیر وابسته باید مورد بررسی قرار گیرد، نخست، رنگ جوهری، رنگ‌های شیمیایی بی‌کیفیت که ماده اصلی آن را «آنیلین» تشکیل می‌دهد و دوم، قالی جوهری، قالی که مصالح و مواد اولیه بافت یعنی همان نخ‌بافت با رنگ‌های جوهری رنگ‌آمیزی شده باشد.

یکی از ابعاد و زوایای مهم در مورد ماجرای رنگ و قالی جوهری بعد اقتصادی و تجاری قضیه است تا جایی‌که برای فهم داستان پیدایش و گسترش رنگ‌های جوهری و متغیر وابسته بدان یعنی قالی‌های جوهری باید از منظر اقتصادی به موضوع نگریست. تجارت رنگ‌های جوهری به عللی، چون سودآوری و صرفه اقتصادی، وجود تقاضا، تولید ارزش‌افزوده در رنگرزی قالی‌های جوهری و… تجارتی رایج در دوره قاجاریه بود.

رنگ‌های شیمیایی که انواع و اقسام مختلفی داشت و برای مصارف گوناگون در نساجی، فرشبافی و‌… در ابتدا به‌صورت قانونی و از طریق مبادی گمرکی وارد کشور می‌شد و بعد با ممنوعیت ورود رنگ جوهر به‌صورت قاچاق یا با پرداخت رشوه از مبادی رسمی وارد کشور می‌شد؛ تجارتی پرسود و منفعت بود به‌گونه‌ای که به‌رغم اعمال محدودیت‌های حکومتی بسیار در سراسر دوره قاجار تداوم یافت و علت این تداوم چیزی جز نیاز و تقاضای بازار برای رنگ‌های جوهری و حاشیه سود بالای این قبیل محصولات برای تجار فرش فروش نبود.

رنگ‌های جوهری به‌عنوان پدیده جایگزین رنگ‌های ثابت دستیاب‌ترین، آسان‌ترین، ارزان‌ترین و سریع‌ترین عامل رنگ‌زایی بود که قالیبافان و کارخانه‌داران در کانون‌های بافت در دسترس داشتند؛ بنابراین واردات گسترده رنگ‌های جوهری چه از جانب کمپانی‌ها و شرکت‌های بزرگ شیمیایی تولید کننده در اروپا و آمریکا به ایران مانند رنگ‌هایی که «زیگلر کمپانی» به ایران وارد کرد و همچنین توسط تجار خرد و کلان به کشور ادامه یافت.

از عمده علل پیدایش و گسترش رنگ‌های جوهری در تاریخ فرشبافی ایران علاوه بر سرعت، سهولت، آسانی و ارزانی می‌توان به مواردی، چون شفاف‌بودن و براق بودن رنگ‌های جوهری، تجاری‌سازی و تجاری‌بافی، بافت قالی مطابق میل و سلیقه مشتری یاد کرد.

در این زمینه اظهارات مستشارالدوله جالب‌توجه است؛ «و تقریبا پنجاه سال می‌شود که قالی‌های ایران مخلوط و ممزوج با جوهر است و برای این است که، چون رنگ جوهر شفاف و براق‌تر است‌و تجار برای اینکه مال‌التجاره خود را مشتری‌پسند کنند، نخ‌های قالی را با جوهر رنگ می‌کنند…»