کشوری که ۶ روز دو نخست وزیر داشت /مهندس بازرگانِ روشنفکر در شمار نیروهای انقلاب

۳۰ دی ماه سالروز درگذشت مردی است که در بین هواداران و منتقدانش به سیاستمداری با اخلاق و با دیانت معروف بود.

در مقطعی که قدرت در اختیار شاپور بختیار، نخست‌وزیر رژیم پهلوی بود، مهندس مهدی بازرگان حکم نخست‌وزیری اش را در تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ در مدرسه علوی از رهبر فقید انقلاب اسلامی دریافت کرد و از این لحظه تا روز سقوط کابینه بختیار در ۲۲ بهمن، کشور به مدت شش روز دارای دو نخست‌وزیر بود با این تفاوت که کابینه بختیار غیرقانونی و کابینه بازرگان قانونی بود.

جوانی و تحصیل

عباسقلی تبریزی ۱۸ ساله بود که از تبریز به تهران مهاجرت کرد و با صدیقه معروف به مَلِک، دختر سیدحسین طباطبایی ازدواج کرد. حاصل این ازدواج مهدی بود که یک سال بعد از امضای فرمان مشروطه در تاریخ ۱۳ مرداد ۱۳۸۵، در تهران به دنیا آمد. عباسقلی که کسب و پیشه بازرگانی و تجارت داشت، بین هم صنفی هایش به آقا تبریزی معروف بود. او در دهه آخر قرن بیستم به ریاست «هیات تجارت» و سپس «اطاق تجارت» تهران انتخاب شد اما هر دو تشکل صنفی به فاصله کوتاهی به دستور رضا شاه پهلوی تعطیل شدند.

مهدی اصلا به شیوه سنتی و مکتب خانه ای درس نخواند. او از ابتدای دوره مدرسه تا پایان دوره دبیرستان در مدارس تازه تاسیس شده‌ اروپایی ها در ایران تحصیل کرد. مقطع ابتدایی را در مدرسه سلطانیه تهران و مقطع دبیرستان را در مدرسه دارالمعلمین تحصیل کرد و در همین دوره از مدیر مدرسه‌ خود، ابوالحسن فروغی پسر محمدحسین فروغی از تجار به نام عصر قاجار و برادرِ محمدعلی فروغی اولین نخست وزیر رژیم تازه تاسیس رضاشاه پهلوی، تاثیر بسیاری گرفت به نحوی که در کلاس درس تفسیر قرآن، فلسفه، جغرافیا و اکتشافات او شرکت می‌کرد و عمیقا متاثر از جهان‌بینی و شیوه تفسیری پوزیتیویستی- عرفانی او بود.

مهدی ۱۲-۱۰ ساله و دانش آموزی دبیرستانی بود که رضاخان میرپنج در سوم اسفند ۱۲۹۹ بر علیه احمدشاه، آخرین شاه قاجار کودتا کرد و رژیم پهلوی را جایگزین سلسله قاجاریه کرد.

مهدی جوان پس از اتمام دوره دبیرستان از طرف دولت همراه با دانش آموزان دیگری در سال ۱۳۰۶ برای ادامه تحصیل بورسیه فرانسه گرفت و هفت سال در نظام آموزش عالی این کشور تحصیل کرد و با مدرک دکتری مهندسی فارغ التحصیل شد و در سال ۱۳۱۳ به ایران برگشت و در اداره مهندسی ارتش به خدمت سربازی مشغول شد. پس از پایان خدمت سربازی در سال ۱۳۱۵ به دعوت کریم سنجابی، وزیر فرهنگ دکتر محمد مصدق در کسوت دانشیار مشغول تدریس در دانشکده فنی دانشگاه تهران شد و بعد از آن به مدت شش سال به ریاست دانشکده فنی دانشگاه تهران منصوب شد.

او طی این مدت با هفت نفر از فارغ التحصیلان هم دوره‌ایش شرکت «اتحاد مهندسین ایران» مشهور به «اِما» را تاسیس کردند. به گفته بازرگان این شرکت اولین شرکت مهندسی مشاور در ایران بود.

با آغاز جنبش ملی گرایی در دوره محمدرضا شاه فعالیت‌های سیاسیش را در جبهه ملی ایران آغاز کرد و مدتی بعد وزیر وقت فرهنگ در دولت محمد مصدق، بازرگانِ جوان را به سمت معاون خود انتخاب کرد. با آغاز مبارزه‌های ضد استعماری در سال ۱۳۳۰ با حکم دکتر محمد مصدق مامور خلع ید انگلیسی ها در این شرکت شد که پس از آن به عنوان رییس هیات مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران منصوب شد.

با فارغ شدن از سمت‌های فوق در سال ۱۳۳۱ به عنوان رییس شرکت آب و فاضلاب تهران منصوب شد و اولین شبکه لوله‌کشی آب شرب تهران را احداث کرد و تا زمان وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در همین مسؤولیت باقی ماند.

پس از کودتای انگلیسی – آمریکایی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بر علیه دولت قانونی محمد مصدق،‌ به دلیل اعتراض علیه انتخابات غیرقانونی مجلس شورای ملی، در بهمن ۱۳۳۲ از خدمات دولتی و استادی دانشگاه برکنار شد و تا ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ که پست نخست‌وزیری دولت موقت انقلاب را بر عهده گرفت، در شرکت اِما مشغول کار بود.

اخلاقِ دینی و سیاسی بازرگان

سعید برزین، تحلیلگر سیاسی در کتاب «زندگی نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان» می‌نویسد، ابوالحسن خان فروغی، معلم و استاد مهندس بازرگان در کلاسهای درسش همواره این آیه از سوره رعد را می‌نوشت: «إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» آیه‌ای که بعدها به شعار سیاسی بازرگان بدل شد.

ابوالحسن فروغی آنچه را در طبیعت و آفاق و انفس مشاهده می کرد با آیات قرآن تفسیر می‌کرد و در تفسیر سوره نور از تئوری اپتیک در فیزیک و علوم جدید بهره می برد و افکار بازرگان و رویکرد پوزیتیویستی او در تفسیر متون دینی به تاسی از ابوالحسن فروغی شکل گرفت. بازرگان تحت تاثیر فروغی با منجم فرانسوی کامیل فلاماریون که یک کاتولیک بود، آشنا شد و کتاب خدا در طبیعت او را مطالعه کرد.

حضور فعال بازرگان جوان در محافل مذهبی فرانسه او را به این نتیجه رساند که مذهب و تجدد منافاتی با یکدیگر ندارند. او در کتاب مدافعات خود نوشت زمانی که با هم‌قطارانش به کلیسای نوتردام می‌رفتند و انسان‌های «شیک و فرنگی» را در حال ذکر و رکوع می‌دیدند، همگی از «نماز خواندن» فرنگی‌ها متعجب می‌شدند.

بازرگان در همان کتاب نوشت: «دین و مذهب همان علت العلل پیشرفت جوامع اروپایی بوده است. محرک اصلی این تمدن چیزی جز خدا و دین نمی‌توانست باشد» اما این سوال برایش ایجاد شد که اگر دین علت العلل پیشرفت اروپایی‌هاست پس چرا دین در جوامع دیندارتری مانند ایران و پاکستان باعث پیشرفت نشد؟ پاسخ بازرگان به این سوال مهم و کلیدی، رویکرد تفسیری و نوع خوانش و تفسیر متون مقدس توسط وی بود. او گرایش‌های سکولاریستی نداشت. در جلد هشتم مجموعه آثارش نوشت: «ما می‌گوییم سیاست از دین جدا نیست و باید حاکمیت با دین باشد، هم به لحاظ ایدئولوژی و هم به لحاظ حکومت. … اگر دین سیاست را در اختیار و امر خود نگیرد، سیاست دین را مضمحل خواهد کرد.»

بازرگان ۴۸ ساله در همان روزهای اول بعد از کودتای ۲۸ مرداد به فعالیت سیاسی علیه رژیم پهلوی پرداخت و در تشکیل نهضت مقاومت ملی مشارکت کرد و یک سال بعد، پس از کشف چاپخانه مخفی این نهضت، ۸ ماه توسط لشگر دوم زرهی ارتش زندانی شد و در همانجا کتاب «عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان» را نوشت.

بازرگان که در تشکیل جبهه ملی دوم و مبارزات سیاسی فعالیتی مؤثر داشت دو سال بعد یعنی بهار سال ۱۳۴۰ همراه با مرحوم آیت‌الله محمود طالقانی و مرحوم دکتر یدالله سحابی «نهضت آزادی ایران» را پایه‌گذاری کرد که البته این حزب پس از ۱۹ ماه فعالیت به علت مخالفت با اصلاحات ارضی یا همان انقلاب سفید محمدرضا شاه، غیرقانونی خوانده شد و بازرگان و دیگر رهبران نهضت آزادی در دی ۱۳۴۲ دستگیر و محکومیت ۱۰ ساله گرفتند اما به دلیل اعتصاب در زندان در اوایل آبان سال ۱۳۴۴ همراه ۱۷ نفر دیگر از هم بندی هایش به زندان برازجان تبعید شد. وی پس از تحمل چهار سال از محکومیتش در آبان ۱۳۴۶ از زندان آزاد شد.

او در مدت اسارت به مناسبت‌های مختلف برای زندانیان سخنرانی کرد همچنین به تحقیق و تالیف کتب و مقالات مختلف پرداخت که حاصل این موضوع، دو مقدمه بر دو کتاب،‌ تلخیص یک کتاب،‌ نوشتن ۷ مقاله و ۱۱ جلد کتاب علمی و تحقیقی شامل تبلیغ پیغمبر، سازگاری ایرانی، نهضت آزادی هند،‌ بعثت و ایدئولوژی،‌ آموزش قرآن ۱، ۲ و ۳، باد و باران در قرآن، پدیده‌های جوی و سیر تحول قرآن ۱ و ۲ بود.

بازرگان پس از آزادی از زندان به فعالیت‌های علمی، اجتماعی و دینیش ادامه داد و تلاشش را بیشتر معطوف ایده‌ای کرد که در سال ۱۳۳۶ در کتاب «احتیاج روز» منتشر کرد. او در سال ۱۳۵۶ در تشکیل «جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» و ائتلاف نیروهای ملی – مذهبی و سمت دهی به مبارزه علیه رژیم پهلوی نقش مؤثری داشت.

بازرگان روشنفکر در شمار نیروهای انقلاب

مهندس مهدی بازرگان کمی بعد از ۲۲ دی ۱۳۵۷ که هسته اولیه شورای انقلاب توسط امام خمینی(ره) گذاشته شد، به عضویت این شورا درآمد. ایشان به پیشنهاد و تصویب اعضای شورای انقلاب و تایید امام (ره) مأمور تشکیل دولت موقت شد.

امام در سخنرانی بهشت زهرا وعده دادند: «من دولت تعیین می کنم، من توی دهن این دولت (دولت بختیار) می زنم». دو روز بعد در شامگاه ۱۴ بهمن نشست مهمی با حضور اعضای شورای انقلاب اسلامی در اقامتگاه امام در دبستان علوی شماره دو در خیابان عین الدوله (ایران) برگزار شد و تا ساعت ۱۱ شب ادامه داشت. در این جلسه مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر تعیین شد و حکم وی در تاریخ ۱۵ بهمن۱۳۵۷  صادر شد.

روز ۱۶ بهمن مراسمی در آمفی تئاتر مدرسه علوی برگزار شد و حکم نخست وزیری به او اعطا شد. این مراسم ساعت ۱۷:۳۰ با حضور جمع زیادی از خبرنگاران داخلی و خارجی، با سخنان امام (ره) آغاز شد. امام در بخشی از سخنان خود تاکید کردند: «انتخاب مهندس بازرگان به پیشنهاد و نظر شورای انقلاب بوده است. ایشان وزرای خود را تعیین می کنند و به ما معرفی می کنند تا شورای انقلاب ما که پیشنهادش و نظرش این بود که ایشان رییس دولت باشد وزرای شان را بررسی کنند و ان شاءالله مسائل به طور سهل و خوبی انجام بگیرد.»

امام سپس تلویحا بختیار را از مخالفت با دولت موقت بر حذر داشتند. با پایان سخنان امام، مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی متن فرمان نخست وزیری بازرگان را قرائت کرد.

در این پیام آمده بود: «بنا به پیشنهاد شورای انقلاب، بر حَسَب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طی اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است، و به موجب اعتمادی که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعی که از سوابقتان در مبارزات اسلامی و ملی دارم، جنابعالی را بدون در نظر گرفتن روابط حزبی و بستگی به گروهی خاص، مأمور تشکیل دولت موقت می‏نمایم تا ترتیب اداره امور مملکت و خصوصاً انجام رفراندم و رجوع به آرای عمومی ملت درباره تغییر نظام سیاسی کشور به جمهوری اسلامی و تشکیل مجلس مؤسسان از منتخبین مردم جهت تصویب قانون اساسی نظام جدید و انتخاب مجلس نمایندگان ملت بر طبق قانون اساسی جدید را بدهید.»

ایشان تاکید کردند: «مقتضی است که اعضای دولت موقت را هر چه زودتر با توجه به شرایطی که مشخص نموده ‏ام تعیین و معرفی نمایید. کارمندان دولت و ارتش و افراد ملت با دولت موقت شما همکاری کامل نموده و رعایت انضباط را برای وصول به اهداف مقدس انقلاب و سامان یافتن امور کشور خواهند نمود. موفقیت شما و دولت موقت را در این مرحله حساس تاریخی از خداوند متعال مسألت می‏نمایم.» (صحیفه امام، ج‏۶، ص: ۵۴ و ۵۵)

دولت بازرگان که با این حکم امام عهده دار تشکیل کابینه و انجام وظایف محوله شد ۹ ماه بعد به دلیل تسخیر سفارت آمریکا در ایران توسط دانشجویان انقلابی در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ استعفای اعتراضی – جمعی داد که مورد موافقت رهبر فقید انقلاب اسلامی قرار گرفت.

پس از آن بازرگان در اولین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی شرکت کرد و با رای بالایی به عنوان نماینده مردم تهران وارد اولین مجلس جمهوری اسلامی شد.

او خارج از مجلس نیز با حضور در جلسات نهضت آزادی ایران و انجام سخنرانی های مختلف به فعالیت سیاسی اش ادامه داد و در پایه‌گذاری «جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملت ایران» مشارکت فعال داشت. بازرگان با نوشتن مقاله های مختلف در روزنامه ها، سخنرانی در محافل اجتماعی و ارسال نامه‌های سرگشاده به نیروهای سیاسی به نقد عملکرد شخصیتهای حقیقی و حقوقی نظام پرداخت. (بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان)

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی بازرگان به مناسبت‌های مختلف در جمع دانشجویان یا محافل مذهبی و سیاسی در قالب رساله و کتاب منتشر شد که حاصل آن ۱۶۰ اثر سیاسی و بیش از ۷۰ اثر اجتماعی است.

بازرگانِ فرهنگی

مهدی بازرگان در تاسیس انجمن‌ اسلامی دانشجویان، انجمن اسلامی معلمان و انجمن اسلامی مهندسان و پزشکان مشارکت داشت. اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد و با سخنرانی‌های مختلف در مجالس و محافل مذهبی و علمی تلاش کرد خلاء اعتقادی و علمی جوانان را پر کند. او تلاش کرد تا بتواند جلوی تبلیغات ضد دینی حزب توده و جریان‌های وابسته به شرق و غرب و دین گریز در دانشگاه ها را بگیرد.

زنده‌یاد بازرگان بیش از ۱۰۰ اثر مذهبی و ۱۶ اثر قرآنی نوشت که اولین کتاب تالیفی خود را با نام نماز طی سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ برای جوانان نوشت‌. مذهب در اروپا، مطهرات در اسلام، کار در اسلام، راه طی شده، اختیار، پراگماتیسم در اسلام، از جمله آثار دینی ایشان در دهه ۱۳۲۰ است. ایشان دو اثر «از خدا پرستی تا خودپرستی» و «آموزش قرآن» را در دهه ۱۳۳۰ در ۳ جلد نوشت.

از ایشان آثار متعدد علمی و تحقیقاتی در مقالات و کتاب‌های علمی منتشر شد که شامل وصف صنعت، زندان هارون یا آتشکده ساسانی، دیاگرام عمومی برای گازها و هوای مرطوب، سازمان مسافربری شهرستان تهران، صفحه محاسبه، ترمودینامیک صنعتی ۱ و ۲،‌ تعیین شرایط هوای مطبوع، آینه صنعت در ایران، خشک کردن هوا بدون ماشین مبرد، مهندس خارجی، بسازیم یا برایمان بسازند، باد و باران در قرآن، پدیده‌های جوی،‌ سیر تحول قرآن ۱ و ۲، بررسی نظریه اریک فروم ‌و علمی بودن مارکسیسم می باشد.

مرگ بازرگان

مهندس مهدی بازرگان که به عارضه قلبی مبتلا بود در اواخر دی ماه سال ۱۳۷۳ تصمیم به انجام معالجه در شهر زوریخ سوییس گرفت اما نارسایی قلبی ایشان در هواپیما شدت گرفت و به محض نشست هواپیما روی باند فرودگاه ترتیب انتقال ایشان به بیمارستان به سرعت داده شد اما اجل مهلت نداد و  در سن ۸۷ سالگی در راه بیمارستان جان به جان آفرین تسلیم کرد.

مرحوم بازرگان در وصیت نامه خود که در تاریخ هفتم دی ماه ۱۳۷۳ در تهران نوشت، گفت:  کُلُّ مَنْ عَلَیْها فَانٍ. وَیَبْقی وَجْهُ رَبِکَ ذُوالْجَلالِ وَ الاِکْرامِ. وصیت‏نامه بنده گنهکار بی‏‌مقدار، محتاج عفو و رحمت پروردگار و درخواست کننده دعای بندگان مؤمن و مهربان، مهدی بازرگان، به همسر عزیز خود، فرزندان دلبند با همسران گرامی آنها، نوادگان نازنین و به همه خویشاوندان با مهر و صفا، به دوستان ارجمند و به آشنایان و اهل لطف. با اقرار به وحدانیت و ربوبیت خالق و با درود بر همه پیامبران علی‌‏الخصوص خاتم آنها محمد مصطفی صلی‌‏الله علیه و آله و سلم و بر اهل بیت طهارت و امامت.

او اولین و مهم‌ترین آرزو و توصیه‏‌اش  به خانواده، خویشان و دوستانش را عبرت از رفتن ایشان از دنیا، اندیشیدن درباره زندگی جاودان  پس از مرگ و آماده کردن و تدارک سفر مرگ خودشان عنوان کرد.

زنده یاد بازرگان در ادامه این وصیت نامه، افزود: زندگی بی‏‌مرگ و انتها، که خبرش را فرستادگان خدا داده اند، ما را برحذر از آتش، عذاب و امیدوار به رستگاری و رضوانش کرده‌‏اند. به فرض که کسی یقین به وقوع آن نداشته باشد، دلیل قطعی هم به دروغ بودن و عدم آن نیست. حال که بنا به خبرها و هشدارهای شخصی چون محمد مصطفی(ص) و کتابی چون قرآن، شدت و مدت عذاب چنان وحشتناک و غیرقابل تحمل است که احتمال وقوعش را هر قدر کم و کوچک بگیریم، مصلحت و منفعت ما ایجاب می‏نماید که با توجه به عظمت واقعه و بی‏نهایت بودن مصیبت، آن را به حساب بیاوریم و راه احتیاط در پیش بگیریم.

مرحوم بازرگان ادامه داد: وصیت من این است که نه آخرت و قیامت را نفی و فراموش کنید و نه روزی رسان و آفریننده خودتان را که برای جهان غیر او صاحب و گرداننده‏ای قابل تصور نبوده، اگر خودمان و جهان، دروغ و خیال نباشیم، او هم دروغ و خیال نمی‏تواند باشد. اینک که دنیا و زندگی در مجموعه و متوسط، ناخشنودی و ناراحتی و زیانکاری است و جریان تاریخ بشریت در جهت افزایش گرفتاری‌ها و سختی‌ها یا توسعه ظلم و فشارهاست، باید سعی کنیم در عوض، آخرتمان در اثر تحمل و تلاش و با صبر و مرحمت، آباد و خشنود کننده باشد. هر بدی و نقصان و زیان که به کسی و به کسانی رسانده باشم و به هر گونه و اندازه و ارتباط که باشد، چه فردی و شخصی و چه اجتماعی و عمومی و سیاسی، تقاضایم این است که حلالم نمایید.

همسر زنده یاد مهدی بازرگان، صدیقه معروف به ملک طباطبایی نیز ۲۴ سال بعد در ۲۵ آذر ۱۳۹۷ دیده از جهان فرو بست.

با وجودی که همسر مهندس بازرگان اهل گفت و گو با رسانه ها نبود اما در مصاحبه ای که در سال ۱۳۹۰ با تارنمای تاریخ ایرانی انجام داد مسائل جالبی از زندگی مشترک خود با یکی از رجال سیاسی تاریخ معاصر ایران بیان کرد. ایشان همچنین از ابراز ندامت شماری از توهین کنندگان و ناسزاگویان به زنده یاد مهندس بازرگان سخن گفت.