از نارضایتی تا خیزش عمومی؛ مسیر شکل‌گیری انقلاب ۵۷
انقلاب ۱۳۵۷ ایران آخرین انقلاب کلاسیک قرن بیستم بود که با گفتمان قهری و آشتیناپذیر با تکیه بر ایدئولوژی به نتیجه رسید . این انقلاب نه تنها ساختار سیاسی ایران را دگرگون کرد، بلکه نخستین نمونه موفقیت‌آمیز اسلام‌گرایی در خاورمیانه بود که الهام‌بخش جنبش‌های اسلامی در سطح جهانی شد . تحلیل این رویداد تاریخی نیازمند بررسی چندبعدی و توجه به تعامل پیچیده عوامل داخلی و خارجی است.
پیشینه تاریخی و زمینه‌های شکل‌گیری
۱.دوره پهلوی اول و دوم
رضاشاه (۱۹۲۵-۱۹۴۱):اجرای سیاست‌های سکولاریزاسیون اجباری از جمله کشف حجاب، ایجاد سیستم قضایی سکولار و سرکوب اعتراضات مذهبی همچون واقعه مسجد گوهرشاد در سال ۱۳۱۴ که منجر به کشته شدن ده‌ها معترض شد .
محمدرضا پهلوی (۱۹۴۱-۱۹۷۹): وابستگی به قدرت‌های خارجی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که با حمایت سازمان سیا و MI6 دولت ملی مصدق را سرنگون کرد . این کودتا مشروعیت نظام پهلوی را به شدت مخدوش ساخت.
۲.نارضایتی‌های مذهبی و فرهنگی
انقلاب سفید (۱۳۴۱): اجرای اصلاحات ارضی و اعطای حق رأی به زنان بدون مشورت با مراجع دینی، که با مخالفت شدید روحانیون به ویژه امام خمینی مواجه شد .
سکولاریزاسیون:گسترش فرهنگ غربی که از سوی بخش‌های سنتی جامعه به عنوان “غرب‌زدگی” و تهدید هویت اسلامی تلقی می‌شد . جلال آل‌احمد در کتاب “غرب‌زدگی” این پدیده را به عنوان طاعون فرهنگی توصیف کرد.
۳.جنبش‌های فکری و مبارزاتی
نهضت آزادی ایران: به رهبری مهندس مهدی بازرگان که ترکیبی از ملی‌گرایی و مذهب را تبلیغ می‌کرد.
گروه‌های چپ:شامل حزب توده و سازمان چریک‌های فدایی خلق که به مبارزه مسلحانه علیه رژیم اعتقاد داشتند .
اندیشه‌های علی شریعتی: ارائه تفسیر انقلابی از تشیع به عنوان “مذهب اعتراض” که در میان دانشجویان و روشنفکران نفوذ گسترده‌ای یافت .
علل و عوامل زمینه‌ساز انقلاب
۱.عوامل سیاسی
استبداد حکومتی: تمرکز قدرت در دست شاه و نهادهای امنیتی به ویژه ساواک که هرگونه مخالفت را سرکوب می‌کرد .
وابستگی به غرب: تصور عمومی از شاه به عنوان “عروسک خیمه‌شب‌بازی” آمریکا که استقلال ایران را به خطر انداخته بود .
فضای بسته سیاسی:عدم وجود نهادهای مدنی مستقل و سرکوب احزاب سیاسی .
۲.عوامل اقتصادی و اجتماعی
شکاف طبقاتی: توسعه اقتصادی نامتوازن که منجر به افزایش اختلافات طبقاتی و نارضایتی گسترده شد .
تورم و رکود:برنامه‌های اقتصادی جاه‌طلبانه در دهه ۱۳۵۰ که منجر به تورم افسارگسیخته (تا ۲۵٪ در سال ۱۳۵۷) و رکود اقتصادی شد .
مهاجرت روستاییان: توسعه نامتوازن موجب مهاجرت گسترده روستاییان به حاشیه شهرها و ایجاد حلبی‌آبادهای وسیع شد.
۳.عوامل مذهبی و ایدئولوژیک
رهبری کاریزماتیک امام خمینی:ارائه نظریه “ولایت فقیه” در سال ۱۳۴۸ که آلترناتیو اسلامی برای حکومت ارائه می‌داد .
شبکه مساجد و روحانیت:استفاده از مساجد به عنوان پایگاه‌های سازمان‌دهی اعتراضات و شبکه‌های توزیع نوارهای سخنرانی‌های خمینی .
احیای مناسک مذهبی: استفاده سیاسی از مراسم مذهبی مانند مراسم چهلم شهدا که به تقویم اعتراضات ساختار می‌داد .
فرآیند انقلاب (۱۳۵۶-۱۳۵۷)
۱.آغاز اعتراضات (دی ۱۳۵۶):
مقاله توهین‌آمیز اطلاعات: انتشار مقاله “ایران و استعمار سرخ و سیاه” در ۱۷ دی ۱۳۵۶ که امام خمینی را به بی‌وطن‌پرستی متهم می‌کرد .
قیام ۱۹ دی قم: سرکوب خونین تظاهرات اعتراضی در قم که منجر به کشته‌شدن ده‌ها نفر شد و چرخه اعتراضات را آغاز کرد.
۲.چرخه اعتراضات
۳. اوج گیری انقلاب
اعتصابات سراسری:از شهریور ۱۳۵۷ با اعتصاب کارکنان صنعت نفت آغاز شد و به سایر بخش‌ها گسترش یافت و اقتصاد کشور را فلج کرد .
جمعه سیاه (۱۷ شهریور ۱۳۵۷):کشتار معترضان در میدان ژاله (شهدا) تهران که حدود ۸۸ نفر کشته شدند و نقطه عطفی در رادیکال‌سازی انقلاب بود.
خروج شاه (۲۶ دی ۱۳۵۷):خروج محمدرضا پهلوی از ایران که ضعف نهایی رژیم را نشان داد .
۴.پیروزی نهایی
بازگشت امام خمینی (۱۲ بهمن ۱۳۵۷): بازگشت پیروزمندانه پس از ۱۵ سال تبعید .
تشکیل دولت موقت: انتصاب مهندس مهدی بازرگان به نخست‌وزیری دولت موقت در ۱۵ بهمن .
سقوط نهایی (۲۲ بهمن ۱۳۵۷): اعلام بی‌طرفی ارتش و سقوط نهادهای باقی‌مانده رژیم پهلوی .
چند جمله در مورد انقلاب ۵۷
انقلاب اسلامی ایران ۱۳۵۷؛ محصول ترکیبی از عوامل ساختاری بلندمدت (شکاف دولت-ملت، وابستگی به غرب، بحران مشروعیت) و عوامل کوتاه‌مدت (سیاست‌های کارتر در حقوق بشر، رکود اقتصادی، رهبری کاریزماتیک خمینی) بود. این انقلاب نه تنها نظام سیاسی ایران، بلکه نقشه ژئوپلیتیک منطقه را دگرگون ساخت و الهام‌بخش جنبش‌های اسلام‌گرا در جهان اسلام شد.
پس از چهار دهه، ارزیابی پیامدهای انقلاب همچنان موضوع بحث‌های علمی است. در حالی که انقلاب به وعده‌های استقلال و قطع وابستگی به غرب تا حدی عمل کرد، اما در تحقق عدالت اجتماعی و آزادی‌های سیاسی با چالش‌های جدی مواجه بوده است.
تجربه ایران نشان می‌دهد که انقلاب‌ها می‌توانند نظام‌های مستبد را سرنگون کنند، اما ساختن نظم دموکراتیک و عادلانه نیاز به فرآیندهای نهادی پیچیده‌تری دارد که فراتر از شعارهای انقلابی است.
منابع علمی
۱. انقلاب ۱۳۵۷ – ویکی‌پدیا (fa.wikipedia.org)
۲. مقالات مرتبط با انقلاب ۵۷ (elmnet.ir)
۳. انقلاب ۵۷ چه بر سر دانش و دانشگاه آورد؟ (independentpersian.com)
۴. پیش‌زمینه و علل انقلاب ۱۳۵۷ ایران (fa.wikipedia.org)
۵. واژه‌شناسی انقلاب (en.wiktionary.org)
۶. انقلاب اسلامی ایران – ویکی شیعه (fa.wikishia.net)
۷. اسرار انقلاب ایران (youtube.com)
۸. جستجوی مقالات با کلیدواژه انقلاب ۵۷ (civilica.com)
۹. نگاهی به دلایل انقلاب ۱۳۵۷ و اوضاع ایران ۴۶ سال پس از آن (ufp-iran.org)
