۲. گزارش هاى کهن تر

بیشتر اشاره ها به نیروانه آن را مقصد یا برترین نیک بختى مى دانند و این را با مترادف هاى بسیارى روشن مى کنند که نیروانه را همچون مقام امن و پاکى و آرامش فرجامین مى فهمند. برخى از متن هاى کهن، که بیشتر در ترجمه هاى پالى یا چینى محفوظ مانده اند، اطلاعات اندک بیشترى به دست مى دهند. به صراحت گفته مى شود کسى که نیروانه را تجربه کند آگاه است، اما نه آگاه از هر آنچه دل دیده، شنیده، حس کرده، احساس کرده، یافته، جُسته یا کشف کرده است (اَنْگوُتَّرَه نیکایَه، کتاب گفتارهاى تدریجى، بخش ۴، ۳۲۰; ۸-۳۵۳). این تجربه با اَشکال گوناگون حصولِ دیانَه اى فرق دارد.

بعدها تمایز آشکارى میان نیروانه یافته در زندگى و نیروانه ]حاصل شده[ در لحظه مرگ رو به توسعه نهاد. اصطلاح پَرى نیروانه که نتیجه میل است. از آن جا که وجود و فرایند روانىِ انسان متعارف را نتیجه چنین تملکى مى دانند، نمى توان هیچ گونه استمرارى در شرایط آشناى وجودى که یکباره متوقف شده، یافت. بى گمان این تمثیل بر این نکته تأکید مى کند که نیروانه وراى قواعد معمولى است.