۵. در نظام هاى مهایانه

گرایش هاى جدید در دین هندى، که پیش از این رشد و تحول یافته بود، در دوره ۱۰۰ ـ ۳۰۰ م منجر به تکوین شکل نوینى از آیین بودا، به نام مهایانه یا گردونه بزرگ شد. این نهضت نوین، که در آغاز تنها توجه اندکى را به خود جلب کرده بود، آرام آرام نفوذِ عظیم و روزافزونى یافت. در این مکتب، عناصرِ دل سپارى قوى بود که اساساً از یک زندگى نامه آرمانى شده بودا و بسط آن به آرمانى براى همه سرچشمه مى گرفت. یک سیماى مهم این نهضت، طولانى تر شدن راهِ رسیدن به روشن شدگى به قصد توانایى بخشیدن به توسعه صفات برتر بود که در رسیدن به بودائیت به مثابه چیزى دست یافتنى در این زندگانى، سرانجام به پیش زمینه بازگشت.

مکتب هاى نوین فکرى با دیدگاه هاى خاص در چارچوب مهایانه کلى توسعه یافت. احتمالا قدیمى ترین این مکتب ها، مادیَمَکهاى دید که در جایى دیگر وجود دارد. کمابیش یک تبدیل تجربه طبیعى است.

برخى از آثار متأخر مهایانه، بر «نیروانه بى بنیاد» به مثابه بخشى از راهِ برترین مقصد تأکید ورزیده اند. این بدین معنا است که روشن شدگىِ حقیقى متضمن قبول یا ردّ زاد و مرگ نیست. قابل توجه تر این که، تلویحاً اشاره اى به قبول یا ردّ خود نیروانه ندارد، بلکه در عوض دل ها را ترغیب مى کند که از وابستگى به هرگونه شناسه اى یا نیازمندى به آنها یکسره آزاد باشند، خواه آن شناسه ها بیرونى ]= اشیا[ باشند و خواه درونى ]= حالات[.