موج شکن انزلی کجاست و چگونه ساخته شد؟

موج شکن انزلی سازه ای تاریخی و قدیمی از اواخر قرن نوزده میلادی که در کنار بسیاری از دیگر آثار شهر انزلی به این شهر زیبایی مضاعفی می بخشد. امروزه تغییرات اندکی مخصوصا در قسمت شرقی موج شکن انزلی نسبت به گذشته دیده می شود. با این حال بخش غربی آن در دهانه ورودی بندر، همچنان زیبایی و اصالت سحرانگیز و جادویی اش را به رخ هر بیننده ای می کشد.

مقایسه عکس های قدیمی به جا مانده از این اثر به راحتی تغییر و ثبات مذکور در دو بخش شرقی و غربی این موج شکن را نشان می دهد. اثری که در سالیان نه چندان دور، در هر دو طرف ساحل غازیان و انزلی چهره نمایی می کرد. افزایش ساخت و سازها مخصوصا طی چند سال اخیر، مانع دیدن آن از نقاط مختلف شهر شده است. در هر صورت اگر به شهر زیبای بندر انزلی سفر می کنید، می توانید با مراجعه به آدرس (بندر انزلی، انتهای خیابان سی‌متری، انتهای مسیر بلوار. یا انتهای خیابان ناصر خسرو – ابتدای خیابان پاسداران) این بنای تاریخی را مشاهده کنید.

تاریخ ساخت

به سراغ موج شکن انزلی اصلی می رویم. سازه ای که شروع آن با توجه به اسناد به دست آمده از سال ۱۹۰۵ شروع شده و انجام آن از شروع احداث تا پایان کار حدود ۹ سال طول کشیده است. شک و تردیدهایی در خصوص تاریخ شروع کار وجود دارد. لیکن در خصوص تاریخ اتمام پروژه در سال ۱۹۱۴زیر نظر مهندسان روس تبار اتحاد جماهیر شوری آن زمان، «علی اف» و «پلوناتوف» تقریبا تردیدی نیست.

قرن های نوزدهم و بیستم میلادی، قرن های ساخت موج شکن در اروپا به حساب می آیند. صدها موج شکن طی سالهای انتهایی قرن نوزدهم و ابتدایی قرن بیستم در بندرگاه های مختلف اروپایی ساخته شدند. اما اصلا چرا موج شکن انزلی ساخته شد؟ سوالی که علاوه بر بازدیدکنندگان از این اثر، ممکن است در ذهن شما خوانندگان عزیز هم جولان دهد.

دلایل ساخت موج شکن انزلی

اگر کتاب های تاریخی نوشته شده درباره تاریخ بندر انزلی را مرور کنیم، با اتفاقات و ماجراهای زیادی در باره آسیب زدن باد و طوفان و امواج به کشتی ها مواجه می شویم. از جمله این کتابها می توان به کتاب تاریخ بندر انزلی نوشته آقای عزیز طویلی اشاره کرد. در این کتاب در خصوص پهلوگرفتن کشتی ها و از بین رفتن قایق ها و کرجی های ساکنان داستان های زیادی آورده شده است.

اصولا بسیاری از ناخداهای کشتی ترجیح می دادند، در روزهای طوفانی دل به دریا نزنند و پس از آرام شدن دریا و امواج وارد کانال شوند. همین موضوع می توانست دلیل خوبی برای احداث یک موج شکن در این بندر باشد. موج شکنی که با توجه به موقعیت استراتژیک بندر انزلی و نیاز به توسعه آن برای تامین منافع دولت وقت شوری اهمیت آن دو چندان و مضاعف می شد. بدون شک نمی توان از نفوذ روس ها در شمال کشور طی آن زمان چشم پوشی کرد. نفوذی که باعث می شد بتوانند اقداماتی را که به هر نحوی با تامین منافع آنها در ارتباط بود، به راحتی انجام دهند.

جزئیات ساخت موج شکن‌ بندر انزلی

همانطور که اشاره کردیم، ساخت این موج شکن از سال ۱۹۰۵ شروع و در سال ۱۹۱۴ یا همان ۱۲۹۳ شمسی خودمان به پایان رسید. نوشته ها و اسناد تاریخی به جای مانده از آن زمان نشان می دهند، علاوه بر علی اف و پلوتانوف، دو مهندس روسی که نقش اصلی در ساخت موج شکن انزلی را بر عهده داشتند، مهندس موسیو دیمیتری کلتزک یونانی تبار مقیم انزلی، به عنوان مالک گراند هتل و همچنین ارشیتکت و معمار این پروژه هم، نقش مهمی در ساخت آن به عهده داشته است.

البته در بعضی کتب و نشریات، تاریخ های دیگری هم در خصوص ساخت این موج شکن دیده می شود. مثلا نشریه شهرداری چاب ۱۳۴۸ ساخت سازه ها را به ۸۰ سال قبل از آن تاریخ نسبت می دهد. یا اینکه مدارک بایگانی راکد گمرک بندر انزلی در سال ۱۳۲۳ ساخت آن را در سال ۱۹۰۸ می داند. با این حال به نظر می رسد کتاب تاریخ طویلی در باره بندر انزلی منبع معتبرتری در این زمینه باشد. طبق مستندات کتاب تاریخ طویلی، آنچه به نظر صحیح تر می رسد، آن است که قرارداد ساخت این موج شکن ها در سال ۱۲۷۴ شمسی مقارن با ۱۸۹۵ میلادی منعقد و ساخت آن ها حدود ۱۰ سال بعد آغاز شده است. شواهد و مستندات موجود نشان می دهد کمپانی احداث راه انزلی- قزوین  مجری این طرح و قرارداد بوده است.

روایت اورسل و کرزن از موج شکن های چوبی

از جمله کتب و مراجع تاریخی دیگری که می توان در خصوص موج شکن انزلی و نحوه و تاریخ احداث این موج شکن به آنها استناد کرد، کتاب “سفرنامه قفقاز و ایران“ نوشته ارنست اورسل بلژیکی است. اورسل در صفحه ۱۱ کتاب خود آورده است: “…کمی دورتر از موج شکن ها…” نکته قابل توجه در باره این محقق فرنگی این است که وی ۱۳ سال قبل از احداث موج شکن انزلی و در حدود سال ۱۲۶۱ به ایران و شمال کشور سفر کرده است. در واقع عبارت “…کمی دورتر از موج شکن ها…” نشان می دهد که قبل از موج شکن مورد بحث، به احتمال فراوان، موج شکن های دیگری در دهانه کانال احداث شده بود.

همچنین لرد جرج کرزن، ایران شناس شهیر و مغرور بریتانیایی که اتفاقا او هم حدود ۷ سال قبل از تاریخ معتبر ذکر شده در کتاب آقای طویلی و درسال ۱۲۶۸ شمسی به انزلی سفر کرده است، در کتاب خود با نام “ایران و قضیه ایران“ از وجود موج شکن ها در آن زمان خبر داده و  می نویسد: “خوشبخت مسافری که دریا به وی اجازه پیاده شدن می‌دهد. آن وقت هم که تازه از دهانه موج‌شکن‌ها گذشت باید تمام مرداب را طی کند و به بندرانزلی برسد.”

موضوع وقتی جالب تر می شود که کرزن علی رغم غرور و تکبر ذاتی خود، با صراحت تمام کتاب و نوشته های اورسل را هم تایید می کند و در مورد کتاب او می نویسد: “بهترین تعریفی که… دیده ام شرح اورسل در کتاب قفقاز و ایران است.“

روایات دیگر از موج شکن های انزلی

علاوه بر دو روایت معتبر فوق، گفته ها و نوشته های تاریخی دیگری هم یافت می شود که بر وجود موج شکن های دیگری قبل از موج شکن اصلی انزلی دلالت دارند. یاسنت لویی رابینو سرکنسول وقت دولت بریتانیا در شهر رشت در سال ۱۲۹۰ شمسی یادداشتی در باره موج شکن های چوبی شهر انزلی دارد. او در نوشته های خود آورده است: “کشتی‌ها در طول دو موج شکن چوبی بار خود را خالی می‌کنند.“

لازم به تاکید است که نوشته های این سیاستمدار به حدود سه سال قبل از احداث موج شکن اصلی مورد بحث مربوط می شوند.

آخرین مطلب در زمینه روایات مختلف موج شکن های بندر انزلی، مربوط به روایت ن.پ.مامونتوف مامور روسیه در سال ۱۹۰۸ میلادی برابر با ۱۲۸۷ شمسی است که در حین عبور از بندر انزلی می گوید: “موقع پیاده شدن از کشتی به دقت متوجه اطرافم شدم و غیر از موج شکن چوبی که آن هم در شرف انهدام بود چیزی ندیدم.“

تمام این روایات را گفتیم تا تاکید کنیم به احتمال قریب به یقین قبل از موج شکن انزلی ، موج شکن های موقت دیگری هم در دهانه بندر وجود داشته که با احداث موج شکن نهایی و اصلی به مرور کارایی و اعتبار خود را از دست داده اند.

ابعاد و اندازه موج شکن‌ انزلی

شواهد نشان می دهد طول اولیه موج شکن شرقی در قسمت غازیان حدود ۷۵۰ متر بوده است. همچنین به نظر می رسد عرض اولیه این موج شکن از ۶ متر تجاوز نمی کرده است.

برای صندوق بندی موج شکن انزلی از تیرهای چوبی ۱۲ متری به صورت اریب و مایل استفاده شده که با پیچ و مهره هایی با قطر ۵ سانتی متر محکم شده اند. همچنین یک جرثقیل آهنی روی تخته ای شناور عوامل و کارگران را در ساخت و احداث موج شکن یاری می کرده است. البته آنچه که مسلم به نظر می رسد این است که سنگ های مورد استفاده قرار گرفته در این موج شکن، از معادن سنگی روستای پونل استخراج و از مسیر کپورچال به بندر انزلی انتقال می یافتند. چوب‌های نراد روسی هم برای استقرار نهایی این موج شکن مورد استفاده قرار گرفته اند.

در واقع نحوه کار به این گونه بوده است که ابتدا تیرهای چوبی داخل زمین فرو رفته و اطراف آن با برزنت محصور شده است. پس از این مرحله به وسیله یک پمپ آب دستی دو طرفه مخصوص طراحی شده توسط یک مهندس روسی آب داخل برزنت را به طور کامل تخلیه  نموده و متریال نهایی از قبیل شن و بتن و… در محل مورد نظر قرار می گرفت. جالب اینجاست که این مهندس روسی پس از استفاده عملی از این پمب مخصوص، توانست اختراعش را در سنپترزبورگ به ثبت برساند.

آخرین مرحله کار هم استقرار سنگ های معادن پونل و بتون ریزی ویژه، برای استحکام بیشتر سازه بوده است. پس از ساخت قسمت شرقی موج شکن انزلی، قسمت غربی آن به طول ۵۲۰ متر، ساخته شده است.

البته مطمئنا ساخت این بنا و تعیین نوع و مقدار مواد اولیه، به این سادگی که در اینجا ذکر می شود نبوده و قبل از ساخت و حتی در حین احداث، تصمیمات و طراحی های مختلفی برای آن صورت گرفته است. مثلا تحقیقات نشان می دهد ابتدا قرار بوده از سنگ های دیگری غیر از سنگ های ذکر شده در ساخت این موج شکن بهره ببرند. گفته می شود سنگ های بادکوبه ای (باکویی) که از آن برای ساخت حمام های قدیمی شهر انزلی مانند حمام قدیمی علی اف استفاده شده، یکی از گزینه های مهم و اصلی برای ساخت موج شکن بوده اند. با این حال در نهایت مهندسین تشخیص داده اند که سنگ های پونل و تالش برای این کار بهترین گزینه هستند.

مخالفت‌ها برای ساخت موج شکن

مانند همه طرح های بزرگ طرح ساخت موج شکن انزلی هم از همان ابتدا منتقدان و مخالفان جدی داشته است. از جمله این افراد می توان به مهندس علی مختار اشاره کرد که به اعتقاد وی ساختن این موج شکن، مرداب انزلی را از بین می برد. البته نامبرده دلایل متعددی هم برای این گفته خود داشته است که باعث می شود در همان زمان اقدامات و محاسبات لازم برای جلوگیری از این اتفاق انجام گیرد.

جالب است بدانید حتی در بین مهندسین روسی هم مخالفت هایی در خصوص نحوه ساخت موج شکن وجود داشته است. یکی از مهندسان روسی مخالف در آن زمان، نقل قول جالبی در خصوص ساخت این موج شکن دارد:

“مگر توی این مملکت آدم زنده پیدا نمی‌شود؟ چرا جلوی ساختن این موج شکن را نمی‌گیرند؟…”

شیوع بیماری مالاریا و برخی بیماری های ویروسی و عفونی دیگر هم در آن برهه، مزید علت برای ابراز مخالفت ها بوده است. در این باره به نقل از “مسیو نیکیتین” کونسولیار روسیه در رشت آمده است:

“در پونل که در کنار مرداب است، کارگران برای ساختن (موج شکن) بندرانزلی سنگ استخراج می‌کردند. تب زردی باعث تلفات زیاد گردید.”