تاریخچه بازی های رایانه ای و ویدئویی در ایران
بررسی دهه به دهه تاریخچه بازی‌های ویدئویی در ایران از سال ۱۳۵۰
در مجله دانشمند آرشیوی ۵۰ ساله از مهم‌ترین وقایع صنعت گیم در ایران وجود دارد. وقایع زیادی در طول این سال‌ها در صنعت گیم رخ داده است که ما در اینجا قصد داریم به این وقایع در ایران بپردازیم.
وضعیت گیم در ایران طی دهه ۵۰ شمسی
اولین کنسول بازی خانگی در جهان، Magnavox Odyssey نام دارد. در مهرماه سال ۱۳۵۵ شاهد رونمایی از کنسولی مشابه اولین کنسول بازی خانگی در جهان در ایران هم بودیم. این کنسول که ویدیو مستر نام داشت به عنوان اولین کنسول بازی در ایران و توسط شرکت Woodrow International وارد شد. این شرکت در حال حاضر وجود خارجی ندارد و در آن سال‌ها در اصفهان و تهران شعبه داشت.
در تیر ماه سال ۱۳۵۷، دومین کنسول بازی به ایران وارد شد. این کنسول بازی TV Game نام داشت و در آن سال‌ها با قیمت حدودی ۳۷ دلار عرضه می‌شد. کنسول TV Game در شرکت General Electronic Kit واقع در تهران تولید می‌شد. البته این دستگاه فقط در این شرکت مونتاژ می‌شد. با پیروزی انقلاب اسلامی و تقریبا تا چند سال بعد از آن، شاهد فعالیت خاصی در عرصه گیم ایران نبودیم. البته موضوع ممنوعیت بسیاری از سرگرمی‌ها و حتی ورزش‌ها و بازی‌های مختلف توسط برخی افراد، دلیل این عدم فعالیت‌ها بود. این روند تا اواسط دهه شصت هم ادامه پیدا کرد.
وضعیت گیم در ایران طی دهه ۶۰ شمسی
همانطور که اشاره کردیم تا اواسط دهه ۶۰، خبری از فعالیت در حوزه گیم در ایران نبود. بسیاری از کارخانجات و شرکت‌های حوزه تکنولوژی و گیم در ایران بعد از انقلاب بسته شدند. همچنین واردات اجناس آمریکایی به صورت رسمی به کشور ممنوع شد. از آن جایی که اغلب محصولات حوزه گیم، آمریکایی بودند، چالش جدی برای گیمرها ایجاد شد. تا این که سال ۱۳۶۴، پای کنسول بازی محبوب آتاری ۲۶۰۰ به ایران باز شد. این دستگاه که در آن سال‌ها به صورت قاچاقی وارد کشور می‌شد با قیمتی نزدیک به ۲۰۰ دلار در آن زمان به فروش می‌رفت. ورود محصولات گیمینگ به صورت قاچاق در آن دوره که سخت‌گیری زیادی اعمال می‌شد به فعالیتی رایج تبدیل شده بود.
سال ۱۳۶۷ یک اتفاق جالب و بدیع در حوزه گیمینگ ایران رخ داد و برای اولین بار، نقد و بررسی یک بازی ویدئویی در مجله کامپیوتر منتشر شد. در این مجله به بررسی دقیق بازی‌های کامپیوتری Amiga پرداخته شده بود. بازار راکد بازی‌های ویدئویی در ایران تا پایان جنگ تحمیلی هم ادامه داشت. با پایان جنگ تحمیلی، کامپیوترهای شخصی و برخی کنسول‌های بازی هم از مبادی غیررسمی وارد کشور شدند. از اواخر دهه شصت تکنولوژی جدید به نام کامپیوتر وارد جامعه شد.
وضعیت گیم در ایران طی دهه ۷۰ شمسی
دهه هفتاد میلادی را می‌توان به نام کنسول‌هایی، مثل Micro Genius زد. در این سال‌ها تعداد زیادی از کنسول‌های Famicom نینتندو وارد کشور شد که تقلبی بودند. جالب اینجاست که نسخه اصلی این کنسول‌ها هرگز وارد کشور نشدند. همچنین کنسول‌های Super Semtoni و Dendy هم وارد بازار شدند که کیفیت قابل‌قبولی نداشتند. Micro Genius اولین و پرفروش‌ترین نسخه از این نوع کنسول‌ها در ایران بود که در تایوان تولید می‌شد.
کنسول میکرو در مدت زمان کمی تبدیل به یکی از محبوب‌ترین کنسول‌های بازی در ایران شد. ازجمله بازی‌های خاطره‌انگیز و جذاب میکرو، می‌توان به سوپر ماریو، شورش در شهر، کنترا، مگا من و … اشاره کرد. جالب اینجاست که کارتریج یا فیلم بازی‌ها بسیار کمیاب و گران بودند. همین موضوع به شدت گیمرها را در آن دوره اذیت می‌کرد.
طراحی و تولید بازی‌های ایرانی برای اولین بار در اواسط دهه هفتاد شمسی کلید خورد. در همین سال‌ها استودیو بازی حنفا به عنوان اولین استودیو طراحی بازی در ایران تأسیس شد. این استودیو بازی‌های زیادی را در راستای اهداف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ستاد مبارزه با مواد مخدر تولید کرد. این استودیو تقریبا ۵ سال فعالیت داشت و توانست در همین سال‌ها بازی‌های زیادی را ارائه دهد. ازجمله بازی‌های این استودیو می‌توان به Tank Hunter اشاره کرد که گیم‌پلی دوبعدی داشت. این بازی برای سیستم عامل MS-DOS کامپیوتر منتشر شد. داستان بازی در مورد قهرمانان دفاع مقدس بود.
بعد از بازی شکارچی تانک، بازی علی‌بابا توسط رامین ظفر عزیزی تولید و رونمایی شد. این بازی هم برای سیستم‌عامل MS-DOS به صورت دوبعدی طراحی شده بود. در اواخر دهه هفتاد میلادی هم بازی مرگ شیطان منتشر شد. این بازی هم به سفارش ستاد مبارزه با مواد مخدر و توسط استودیو حنفا ساخته شد. بازی مرگ شیطان که در سبک شوتر بود، گیم‌پلی بالا به پایین یا Top Down داشت. داستان بازی از این قرار بود که باید به خودروهای حامل قاچاق مواد شلیک می‌شد.
وضعیت گیم در ایران طی دهه ۸۰ شمسی
دهه ۸۰ را می‌توان عصر شکوفایی صنعت گیم در ایران دانست. در واقع دهه هشتاد مصادف شد با ورود جدی و رسمی‌تر صنعت گیم به ایران. اولین شماره از مجله بازی در ایران با نام بازی رایانه در فروردین ۱۳۸۰ منتشر شد. این مجله پس از توقیف در سال‌های ابتدایی تا سال ۱۳۹۳ به فعالیت خود ادامه داد و در نهایت دچار مشکلات اقتصادی شد.
در سال ۱۳۸۴ استودیو بازی Purya Arts اقدام به انتشار بازی ایرانی Quest of Persia: The End of Innocence نمود. در اوایل دهه هشتاد هم موسسه فرهنگی تبیان تأسیس شد. این موسسه کار خود را به صورت جدی از سال ۱۳۸۵ و با تولید بازی‌هایی، مثل مقاومت، نجات بندر، کوهنورد و افسانه نوروز آغاز کرد. در سال ۱۳۸۶ هم بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای در کشور افتتاح شد. ازجمله بازی‌های مستقل این بنیاد، می‌توان به گرشاسب: قاتول هیولا، اشاره کرد.
در اواسط دهه هشتاد شمسی و سال ۱۳۸۶، اولین دوره جشنواره ملی رسانه‌های دیجیتال در ایران برگزار شد. این جشنواره میزبان بازی‌های ویدئویی ایرانی بود. از دیگر وقایع مرتبط با بازی‌های ویدئویی دهه هشتاد، می‌توان به انتشار بازی آسمان‌دژ اشاره کرد. این بازی که به همت بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای ساخته شده بود به صورت تحت وب و آنلاین چندنفره بازی می‌شد. سبک بازی آسمان‌دژ استراتژیک بود. جالب است بدانید که در همان سال، بازی ایرانی Evrything Can Draw ساخته مهدی بهرامی در رویداد معتبر TGS شرکت کرد و جوایزی را هم به دست آورد. از دیگر بازی‌های ایرانی مهمی که در سال ۱۳۸۹ ساخته شدند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فصل دوم گرشاسب
- بازی BO (در جشنواره بازی‌های IGF هم شرکت کرد)
جالب است بدانید که قبل از ورود به دهه ۹۰، فروشگاه کافه بازار در ایران تأسیس شد. این فروشگاه آنلاین که برای سیستم عامل اندروید توسعه پیدا کرده بود در حال حاضر بیش از ۴۰ میلیون کاربر دارد.
وضعیت گیم در ایران طی دهه ۹۰ شمسی
در سال ۱۳۹۰ انستیتو ملی بازی‌سازی در ایران توسط بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای تأسیس شد. در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۰ هم اولین دوره جشنواره بازی‌های رایانه‌ای در تهران برگزار شد. جالب است بدانید که این رویداد تا سال ۱۳۹۶ به کار خود ادامه داد. دهه نود را می‌توان عصر طلایی و دوران اوج بازی‌های موبایلی دانست. بازی‌های موبایلی از سال ۱۳۹۳ در ایران رشد جشمگیری داشتند. در واقع به طرز عجیبی از سال ۱۳۹۳ رویکردها به سمت بازی‌های موبایلی تغییر پیدا کردند.
البته ساخت بازی‌های ویدئویی و موبایلی هم همچنان ادامه داشت. در سال ۱۳۹۳ استودیو Bearded Bird بازی پروانه: میراث نگهبانان نور را تولید و منتشر کرد. این بازی توانست جوایزی را هم به دست بیاورد. در سال ۱۳۹۴ هم بازی موتوری توسط استودیو Glim Games ساخته شد.
از جایی به بعد روند بازی‌های کامپیوتری در ایران تغییر کرد که به همت و کمک رسانه بازی پرو و در حوزه اخبار گیم و بازی فعالیت می‌کند بررسی و برای شما قرار داده شده.
تغییر روند بازی‌های رایانه‌ای به بازی‌های موبایلی
این که در اواسط دهه نود، تعداد کاربران ایرانی بازی‌های موبایلی بسیار بیشتر از بازی‌های ویدئویی شد، غیرقابل انکار است. یکی از معروف‌ترین بازی‌هایی که به نوعی استارت هجوم کاربران به موبایل را زد، کلش اف کلنز بود. این بازی در سال ۱۳۹۵ در کافه بازار ایرانی موجود شد. جالب است بدانید که استقبال شدید کاربران ایرانی از این بازی، باعث شد تا مسئولان فروشگاه کافه بازار با استودیو سازنده بازی، یعنی سوپرسل (Supercell) قرارداد همکاری منعقد کردند. بازی کلش اف کلنز به عنوان اولین بازی مهم خارجی به صورت رسمی در ایران منتشر شد.
چند سال بعد بازی کلش رویال هم توسط سوپرسل منتشر شد. این بازی هم با توجه به عقد قرارداد بین سوپرسل و کافه بازار در لیست بازی‌های این پلتفرم ایرانی قرار گرفت. همچنین امکان پرداخت ریالی برای کاربران ایرانی در بازی کلش رویال هم فراهم شد. این دو بازی را می‌توان محبوب‌ترین بازی‌های موبایلی بین کاربران ایرانی در دهه گذشته دانست. در سال ۱۳۹۹ قرارداد سوپرسل و کافه بازار به اتمام رسید. استودیو سوپرسل برای همکاری اقدام نکرد و سرانجام پشتیبانی رسمی کافه بازار از این دو بازی در مهر ماه ۱۳۹۹ به پایان رسید.
در سالیان گذشته توسعه‌دهندگان ایرانی، اقدام به تولید و عرضه بازی‌های موبایلی زیادی کرده‌اند. اغلب این بازی‌ها با استقبال کاربران ایرانی مواجه شدهاند. این بازی‌ها امکان درآمدزایی مستقیم از طریق فروشگاه‌های آنلاین ایرانی را دارند. همچنین این بازی‌ها دارای رابط کاربری ساده برای ایرانی‌ها هستند. به هر حال یک موج بسیار مثبت در حوزه بازی‌های موبایلی در ایران ایجاد شده است. بسیاری از شرکت‌های استارتاپی حوزه بازی‌های موبایلی در سال‌های اخیر آغاز به کار کرده‌اند.
بررسی همایش‌ها و مراسم‌های مربوط به بازی در ایران
قبل از این که به بررسی این عناوین بپردازیم، باید بگوئیم که مجله دنیای بازی در سال ۱۳۹۳ برای همیشه تعطیل شد. این مجله که عمر فعالیت آن به یک دهه نرسید با مهاجرت بنیانگذار آن به آمریکا به طور کامل بسته شد. در تیر ماه سال ۱۳۹۶، اولین دوره همایش بازی تهران برگزار شد. این همایش به همت بنیاد بازی‌های رایانه‌ای و امضای تفاهم‌نامه با شرکت فرانسوی Game Connection برگزار شد.
این همایش با عنوان اختصاری TGC منتشر شد و بسیاری از بازی‌سازان داخلی و خارجی در آن حضور داشتند. این همایش هم تا یک سال برگزار شد و بعد از آن برای همیشه متوقف شد. علاوه بر آن در سال ۱۳۹۸، اعلام شد که جشنواره بازی‌های رایانه‌ای تهران هم دیگر برگزار نخواهد شد. دلایل زیادی برای توقف برگزاری این نوع جشنواره‌ها وجود دارد که قطعا مهم‌ترین آنها مسائل اقتصادی است.
در اواخر سال ۱۳۹۸، انستیتو ملی بازی‌های رایانه‌ای با عقد قرارداد با دانشگاه شهید بهشتی تهران، مجددا بازگشایی شد. در همین سال جشنواره منتقدان بازی‌های ویدئویی هم در ایران افتتاح شد. این جشنواره ویگما (VIGMA) نام داشت. ویگما را به عنوان نخستین جشنواره غیردولتی در حوزه گیم ایران می‌دانستند. این جشنواره در آذر ۱۳۹۸ کار خود را رسما آغاز کرد. جالب است بدانید که اولین دوره جشنواره در سال ۱۳۹۹ برگزار شد و از برترین بازی‌های ایرانی در سال ۱۳۹۸ تقدیر شد. جایزه بهترین بازی سال به بازی فرزندان مورتا رسید. این بازی در سال ۱۳۹۸ و توسط استودیو دد میج (Dead Mage) منتشر شده بود.
در سالیان اخیر هم بازی‌های ویدئویی ایرانی تولید و منتشر شدهاند. یکی از مهم‌ترین این بازی‌ها سفیر عشق، برگرفته از سریال مختارنامه است که در سال ۱۳۹۹ منتشر شد. قسمت دوم این بازی هم با عنوان فصل قیام در سال ۱۴۰۰ انتشار پیدا کرد. جالب است بدانید که این بازی‌ها توسط موسسه فرهنگی منادیان و با موتور آنریل انجین ۴ (Unreal Engin 4) تولید شدهاند. به همین دلیل عنوان فنی‌ترین بازی‌های ایرانی را هم یدک می‌کشند.
کلام پایانی
دوره قبل از انقلاب را می‌توان دوره ورود کنسول‌های بازی ابتدایی به ایران دانست. بسیاری از بازی‌ها و کنسول‌ها بعد از انقلاب و در دوران جنگ تحمیلی به علاقه‌مندان ایرانی نرسیدند. در واقع یک دوره رکود از اوایل انقلاب تا اتمام جنگ تحمیلی در حوزه گیم در ایران وجود داشت. در دهه هفتاد نگاه ویژه‌تری به حوزه بازی و سرگرمی شد.
در این دهه شاهد تأسیس مجلات حوزه گیم هستیم. با این حال دهه هشتاد را می‌توان اوج شکوفایی بازی‌های رایانه‌ای و ویدئویی در ایران دانست. در این دهه بسیاری از بازی‌های رایانه‌ای و ویدئویی در گیم‌نت‌ها بین جوانان ایرانی انجام می‌شدند. بازی‌های رایانه‌ای و ویدئویی در دهه ۹۰ هم به شکوفایی خود در ایران ادامه دادند. البته در اواسط دهه ۹۰ شمسی، بازی‌های موبایلی هم وارد عرصه شدند. این بازی‌ها کم‌کم به رقیب جدی بازی‌های رایانه‌ای و ویدئویی تبدیل شدند.
