اولین مدارس و مکتب‌خانه‌ها در ایران
علاقه به علم و دانش در میان ایرانیان، تاریخی دیرینه دارد. به گونه‌ای که در حدود قرن ۱۲- ۱۳ تعداد قابل توجهی از مردم در کلاس‌های درس خانگی، مکتب‌خانه‌ها و مراکز دینی به تحصیل علم در زمینه‌های مختلفی همچون احکام دینی، حساب، قرائت قرآن و… می‌پرداختند.
متاسفانه در آن زمان، یادگیری چنین علومی چندان عمیق و پیشرفته نبود، ولو اینکه به یادگیری علوم روز توجه زیادی نمی‌شد! تا اینکه در سال ۱۲۵۲ اولین مدرسه نوین در ایران تاسیس شد که در آن، علاوه بر علوم قدیمی مباحث روز مانند قالی‌بافی و آهنگری نیز تدریس می‌شد. پیرو این رخداد، کم‌کم پای مدارس جدید در شهرهای بزرگ باز شد. شما می‌توانید با مطالعه کتاب زندگی نامه دانشمندان مختلف در گذشته، با نوع دانش آموختن آنها بیشتر آشنا شوید. اگر تمایل دارید که اولین مدارس و مکتب‌خانه‌ها در ایران را بشناسید با ما در ادامه مطلب همراه باشید.
تاریخچه تاسیس مراکز آموزشی در ایران
همان‌طور که می‌دانید در گذشته کلاس‌های درس اغلب به‌صورت خانگی یا در مساجد و حسینیه‌ها برگزار می‌شدند؛ اما با گذر زمان شاهد روی کار آمدن مکان‌هایی تحت عنوان مکتب‌خانه بودیم. شیوه خاص اداره این مکان‌ها، تنبیه‌ها و سخت‌گیری‌های بی‌مورد و همچنین بی‌سوادی آموزگاران آن، زمینه‌ساز تاسیس مدارس نوین در ایران بود. در ادامه مفصلاً در خصوص چگونگی پیدایش این دو مرکز آموزشی توضیح خواهیم داد:
مکتب‌خانه‌ها
مکتب‌خانه‌ها از جمله ابتدایی‌ترین مراکز آموزشی بودند که در زمان قاجار تاسیس شدند. در این مراکز، اغلب علوم دینی و تلاوت قرآن کریم آموزش داده می‌شد. در آن زمان، مرسوم بود که کودکان را از سن ۵ سالگی به مکتب‌خانه می‌فرستادند تا بتواند خواندن قرآن را بیاموزند.
کلاس‌های دختران و پسران از یکدیگر جدا بود. آموزگار شاگردان پسر را ملا و آموزگار دختران را ملاباجی می‌نامیدند که متاسفانه سواد چندانی نداشتند! در واقع در آن زمان، تاسیس مکتب‌خانه قانون و قاعده خاصی نداشت. تنها عدم داشتن سوءسابقه کافی بود تا هر فردی بتواند بخشی از منزلش را به مکتب‌خانه تبدیل کند!
فرایند یادگیری در این مکان‌ها به این صورت بود که ابتدا حروف الفبا به شاگردان آموزش داده می‌شد. در طی آموزش، شاگردان آموزه‌های خود را با صدای بلند تکرار می‌کردند تا به خوبی حروف الفبا را بیاموزند. در سال دوم، آموزش سوره‌های کوچک قرآن آغاز می‌شد.
ادامه فرایند تدریس شامل آموزش سوره‌های دیگر، گلستان سعدی، جامع عباسی نصاب الصبیان و… بود. علاوه بر هزینه تحصیل در این مکتب‌خانه‌ها، ملا و ملاباجی از شاگردان خود انتظار داشتند که در ازای آموزش، کارهایی از قبیل جارو کردن، پر کردن کوزه، باد زدن ملا یا ملاباجی و… را انجام دهند.
مدارس
پس از یک مدت طولانی، بالاخره بساط مکتب‌خانه‌ها از ایران برچیده شد و رفته‌رفته در شهرهای بزرگ مدارس نوینی تاسیس شدند. اولین مدرسه ایران توسط یک کشیش آمریکایی و در شهر ارومیه ساخته شد. اگرچه ناگفته نماند که پیش از آن تلاش‌های زیادی از جانب میرزاحسن رشدیه برای تاسیس مدرسه‌های نوین انجام گرفته بود. پس از آن شاهد تاسیس مدارس متعددی در سراسر ایران بودیم که در ادامه به چند مورد از آن اشاره خواهیم کرد:
دارالفنون
دارالفنون از اولین مدرسه‌های تراز اول ایران بود که در سال ۱۳۳۰ و توسط میرزا تقی‌خان امیرکبیر تاسیس شد. هدف از تاسیس این مدرسه، آموزش علوم روز به جوانان ایرانی بود. از جمله رشته‌هایی که در این مدرسه تدریس می‌شدند می‌توان به پزشکی، مهندسی، فنون جدید و علوم نظامی اشاره کرد.
نقطه قوت مدرسه دارالفنون به خدمت گرفتن اساتید اتریشی بود تا با کمک آنها بتوان سطح آموزش را به استانداردهای بین‌المللی نزدیک کرد. سرانجام این مدرسه موفق شد تا به‌عنوان الگویی برای دیگر مدارس شناخته شود و به تدریج سیستم آموزش ایران را متحول کند.
مدرسه رشدیه
از دیگر مدارس نوین در ایران می‌توان به مدرسه رشدیه اشاره کرد که در سال ۱۳۰۱ و توسط میرزاحسن رشدیه در تبریز بنا نهاده شد. اولین ساختمان این مدرسه در محله ششگلان تبریز قرار داشت که متاسفانه در سال ۱۳۱۱ تخریب شد. پس از آن، بنای مدرسه رشدیه دو بار دیگر نیز جابه‌جا شد تا در نهایت به مکان فعلی خود در خیابان ارتش تبریز رسید.
ایده تاسیس این مدرسه از خاطرات ناخوشایند مکتب میرزاحسن نشات گرفته بود. بچه‌ها در آنجا به شدت تنبیه می‌شدند و در ازای آموزش، مورد رفتارهای خشن ملا قرار می‌گرفتند؛ اما با وجود تمامی این رخدادها، میرزاحسن توانست با هوش و استعداد بی‌نظیر خود در سن ۲۲ سالگی به مقام امام جماعت یکی از مسجدهای محله خود برسد.
او با دیدن وضعیت متاثرکننده تحصیل در مدارس و مکتب‌خانه‌ها در ایران تصمیم گرفت به بیروت سفر کند تا در کلاس‌های آموزشی فرانسویان تعلیم ببیند. پس از آنکه هدفش از تاسیس مدرسه رشدیه جدی‌تر شد، برای بازدید از مدارس استانبول به آنجا سفر کرد.
ماحصل این سفر، ابداع شیوه‌ای جدید برای آموزش الفبا بود. در نهایت پس از سفرهای فراوان، میرزاحسن به ایران بازگشت و با کمک خانواده و بستگان خود، مدرسه رشدیه را در زادگاهش احداث کرد. تاسیس این مدرسه با مشقت‌های زیادی همراه بود؛ اما نتایج موفقیت آمیزی را به همراه داشت.
میرزاحسن رشدیه، با ابداع روش‌های جدید آموزشی، تلاش کرد تا یادگیری را برای کودکان و نوجوانان جذاب‌تر کند. امروزه نیز استفاده از منابعی مانند رمان های تخیلی برای نوجوانان می‌تواند راهی مؤثر برای تشویق آنها به مطالعه و یادگیری باشد.
مدرسه محتشمیه
تاسیس این مدرسه به همت یکی از شاگردان مدرسه دارالفنون انجام شد. حسینعلی خان هندسی گوران، پس از بازگشت از کشور فرانسه تصمیم گرفت تا در منزل خود در کرمانشاه مدرسه مبارکه ملت را تاسیس کند. با وجود استقبال بی‌سابقه مردم و در مقابل مخالفت حاکم زمان، فعالیت این مدرسه ادامه پیدا کرد، تا جایی که حسین علی خان موفق شد با جلب نظر شاهزاده جلال‌الدین میرزا و با شرط نامیدن مدرسه با عنوان محتشمیه روند فعالیت آن را تقریباً ثابت کند.
اولین مدارس دخترانه
در گذشته اغلب مردم اعتقاد داشتند که دختران بهتر است وظایف مدیریت خانه و خانواده را تعلیم ببینند. از نظر آنان درس خواندن دختران یک تابوی بزرگ بود. در آن زمان جایگاه زن در جامعه بسیار دست کم گرفته می‌شد تا جایی که حتی زنان حق رای نداشتند!
در چنین فضایی با شجاعت بانویی به نام بی‌بی خانم استرآبادی این تابوی تحصیل دختران برای همیشه شکسته شد و به این ترتیب در سال ۱۲۸۵دبستان دوشیزگان یا پا به عرصه میدان گذاشت؛ اما متاسفانه مدت فعالیت این مدرسه بسیار کوتاه بود.
پس از آن راه برای بانوان دیگر هموار شد تا رویای باسواد شدن دختران را پرورش دهند. در راستای این هدف، مدارس متعددی مانند مدرسه ناموس شروع به فعالیت کردند. در نهایت اولین دانش آموختگان این مدرسه در سال ۱۳۰۷ به عرصه علم و دانش معرفی شدند.
جمع بندی
با نگاهی به تاریخ متوجه می‌شویم که نیاکان ما تا چه اندازه فراگیری علم و دانش را مایه پیشرفت جامعه می‌دانستند. آنها حتی در شرایط دشوار تحصیل در مکتب‌خانه‌ها و بعدها با وجود چالش‌هایی که در این زمینه وجود داشت از تلاش خود دست نکشیدند. نتیجه این تلاش‌ها را می‌توانید در تاسیس مدارس بزرگ و مهمی مانند دارالفنون، رشدیه و… به خوبی مشاهده کنید.
انتشارات کودک و نوجوان هفت‌و‌نیم قصد دارد تا با افزایش دانش و آگاهی نسل جوان بینش درستی از مسائل مختلف روز ایجاد کند. با ارائه محتوای آموزشی و منابعی که به رشد فکری و خلاقیت کودکان و نوجوانان کمک می‌کند، تلاش دارد زمینه‌ای برای یادگیری عمیق‌تر در نسل آینده فراهم کند.
