کتاب و کتابخانه در مصر باستان

مصر (باستان)، کتابخانه‌های. عمده آثار و مدارک مکتوب شناخته شده در مصر باستان در قالب کتیبه‌ها، نقاشی‌ها، یا نقوش برجسته روی دیوار مقبره‌ها و ستون‌های پرستشگاه ثبت شده بودند. دسته‌ای که قابل انتقال بودند در بدو امر روی طومارهای پاپیروس یا چرم ثبت شدند اما بایگانی‌ها در مقبره‌ها و معابد نگهداری می‌شدند. شیوه‌های مهم و اصلی تولید این نوشته‌ها در هزاره سوم پیش از میلاد، در دوران سلطنت کهن[۱] ، شکل گرفت. این نوشته‌ها شاید از نوع نوشته‌هایی بودند که نفرهوتپ (قرن هجدهم ق.م.) از آنها یاد می‌کند. نفرهوتپ در کتیبه‌ای که بر روی ستون سنگی از وی باقی مانده است، اعلام می‌دارد که پیش از اعزام نمایندگان و کارگزاران نیل علیا، برای ساختن معبدی در تبس، به نوشته‌های کهن در معبد آتوم، در هلیو پولیس (واقع در دلتای نیل)، رجوع کرده است.

استفاده از پاپیروس برای نوشتن نیز ممکن است در دوران سلطنت کهن آغاز شده باشد، اما به‌خاطر آسیب‌پذیری این ماده، چیزی از آن که مربوط به دوره قدیم‌تر از قرن سوم پیش از میلاد باشد، باقی نمانده است و تعداد اندکی که اصالت آنها قطعی است شناسایی شده‌اند. ارنست سی. ریچارد سون (۱۸۶۰-۱۹۳۹) گمان می‌کرد، ۲۱ کتابخانه را از روی کتاب‌های مردگان، شناسایی کرده است، اما کارل فون فوگلسانگ[۲] و دیگران پس از بررسی آثار اصیل به این نتیجه رسیدند که ریچاردسون واژه‌های کلیدی را یا بد فهمیده یا به غلط ترجمه کرده است. در حقیقت آرشیوهایی وجود داشته است، اما کتابخانه‌ای که متعلق به دوران قبل از بطلمیوسیان باشد،  شناخته شده نبود. چنانکه موگنس وایت میر در لیبری (۱۹۵۵-۱۹۵۶) مطرح کرده است: “مواد آرشیوی برحسب ماهیت و به‌ترتیب زمان ذخیره می‌شدند، مواد کتابخانه‌ای را در مجموعه‌های موضوعی گرد می‌آوردند که دارای صفحات پایانی بودند و بر آنها مقرراتی  شبیه به مقررات کتابخانه نوشته شده بود. برای این کتاب‌ها فهرست‌هایی جداگانه تهیه شده بود”.

سه نوشته‌خانه[۳] و سرای رئیس خراجات[۴] تحت‌نظر یک مقام درباری در دوران چهارمین و پنجمین سلسله (در حدود ۲۶۱۳-۲۳۴۵ ق.م.)، چیزی غیر از آرشیو نبودند. ۳۷۰ لوح مشهور خط میخی که در ال ـ امارنا[۵] پیدا شد از این قبیل بودند. اینها عمدتآ مکاتبات بین‌المللی دوره پر رونق قرن چهاردهم پیش از میلاد به‌زبان اکدی بودند. در نقاشی دیواری اواخر قرن سیزدهم قبل از میلاد و مربوط به گوریک، که مقام عالیرتبه رامسس را نشان می‌دهد، کاتبان در سمت چپ تابلو در حال کار هستند، رئیس بررسی و امضای اسناد در وسط و صندوق‌های چوبی مخصوص حفظ و نگهداری اسناد در سمت راست او قرار دارند و همگی زیرنظر توث، الهه دانش و مشوق و حامی کاتبان، هستند که در هیئت یک بابون نشان داده شده است.

خود رامسس دوم (۱۳۰۴-۱۲۳۷ق.م.) در داستان‌های “کتابخانه مقدس”[۶] و ” شاه اوسیماندیاس” ظاهر می‌شود. سردر ورودی آن کتابخانه به خاطر نوشته “تغذیه روح” مشهور است. پاره‌هایی از داستان را ظاهرآ سیکولوس، مورخ (قرن اول پیش از میلاد) بیان کرده است. دیگر نویسندگان نیز نظیر گالن، فیلسوف و طبیب قرن دوم میلادی نیز در این مورد سخن گفته است.

این روایت در اواسط قرن نوزدهم توسط کارل آر.لپسیوس مورد تحقیق و بررسی قرار گرفت. او کسی است که نزدیک مقبره رامسس دوم، قبرهای دو کتابدار پدر و پسر را یافت و ترغیب شد کتابخانه مقدس شاه اوسیماندیاس، و رامسس را مورد بررسی قرار دهد. بدون تردید هیچ کتابخانه مقدسی تأسیس نشده است، اما حدس‌هایی قوی در این ارتباط وجود دارند، چرا که تا آن زمان تعداد زیادی کتابخانه معابد وجود داشت. اگرچه کتیبه تغذیه روح و روان هیچ‌گاه از حمایت و طرفداری باستان‌شناسی برخوردار نبوده، اما احتمالا از طریق اظهارنظر گالن توضیح داده شده است که او در کتابخانه مقدس نسخه‌ای پزشکی یافت و آن را با واژه “تغذیه” نامگذاری کرد.

خاستگاه‌های معبد ایزیس[۷] در جزیره فیلا، نزدیک نخستین سیل بند[۸] ، قطعی نیست، اما مشخص است که بنای مذکور بعدها توسط سلسله بطلمیوسیان و رومی‌ها تا حدی به‌منظور جذب زائران توسعه یافته بود. یک کتیبه مربوط به ورودی یک محل، به اتاق کتابی اشاره می‌کند که برای حفاظت از مکتوبات حیات‌بخش ایزیس ساخته شده و تورفتگی‌ها و مخفیگاه‌های دیوار برای قرار دادن طومارهای پاپیروس یا برای کوزه‌های چوبی حاوی آنها اختصاص یافته بود. در پایین این دیوارها نقش برجسته‌ای به‌اندازه طبیعی از توث به‌شکل بابون همراه با یک طومار پاپیروس وجود داشت.

احتمالا تا حدی تحت‌تأثیر اندیشه ایمهوتپ، معمار درباری بیست و هفتمین قرن قبل از میلاد، که اندیشه‌های او در ساخت معبد اصلی ادفو در نزدیکی شمال فیلا جلوه یافته است، رومی‌ها معبد جدید هوراس را به‌منظور سازش با روحانیون بنا کردند. کتابخانه این معبد تنها کتابخانه در مصر باستان است که موجودیتش مورد تأیید باستان‌شناسان است. عناوین ۳۷ اثر در آن، روی یک دیوار نقاشی شده بود و وجودشان قطعی است. از این کتاب‌ها به‌صورت نوعی مجموعه مرجع برای رفع نیازهای فوری اهل معبد استفاده می‌شد.

نیز نگاه کنید: کتابخانه‌های باستان و قرون وسطی

سیدنی ال. جکسون[۹] (WELIS)

ترجمه رضا خانی‌پور

[۱]. Old Kingdom

[۲]. Karl Von Vogelsang

[۳]. Houses of Writings

[۴]. House of the Chief of Taxation

[۵]. El-Amarna

[۶]. Sacred Library

[۷]. Isis

[۸]. First Cataract

[۹]. Sidney L.Jakson