چاهی که هرگز خشک نمی‌شود!
اگر کمتر از ۵۰ سال داشته باشید، احتمالا با خواندن این مطلب به شدت تعجب می‌کنید و اگر بیش از ۵۰ سال داشته باشید، احتمالا بخشی از خاطرات کودکی یا نوجوانی برای شما زنده می‌شود. بله! داستان دسترسی به آب از ۵۰ سال پیش به بعد در حدی متحول شده است که از شنیدن آن حیرت می‌کنید. پس اگر آماده شنیدن این سفر شگفت‌انگیز هستید، دقایقی با این مقاله همراه باشید.
مصائب رسیدن به آب در گذشته
شاید پدربزرگ‌های ما هم به سختی به یاد بیاورند، اما زمانی برای رسیدن به آب، راهی جز حفر چاه وجود نداشت. پس از حفر موفقیت‌آمیز یک چاه، دردسرهای رسیدن به آب، تازه شروع می‌شد. در آن زمان باید با وسیله‌ای به نام دلو، آب را از ته چاه بالا می‌کشیدند. اتفاقی که امروز به راحتی به کمک تجهیزاتی به نام کفکش انجام می‌شود.
البته حفر چاه برای دسترسی به آب به این روش بیشتر در مناطق پرباران مورد استفاده بوده است. در مناطقی که کمتر از نعمت باران برخوردار بوده‌اند، از آب انبار استفاده می‌کردند.
آب انبار محوطه‌ای است که همچنان در زیر برخی از خانه‌های قدیمی وجود دارند. حتی برخی از آب انبارهای قدیمی، امروزه به عنوان بناهای تاریخی، به محل‌های دیدنی و مورد توجه توریست‌ها تبدیل شده‌اند.
برای رسیدن به آب انبار معمولا مجبور بودید تعداد زیادی پله را به سمت پایین حرکت کنید. پس از رسیدن به انتهای پله‌ها، با فضای بزرگ روبرو می‌شدید که حتی در چله تابستان، به شدت خنک بود. آب انبار در واقع حوض بزرگی بوده که آب باران یا جویبارهای فصلی را جهت ذخیره‌سازی آب به آن هدایت می‌کردند. دلیل تحمل تمام این سختی‌ها، نبودن تجهیزاتی مثل پمپ و کفکش بوده است.
اولین قدم‌ها برای دسترسی راحت‌تر به آب
هر چند تحقیقات باستان شناسی نشان می‌دهد ایرانیان در دوره ساسانیان اولین مردمان جهان بودند که از لوله کشی برای انتقال آب استفاده کرده‌اند. اما این سیستم‌ها هر چند در زمان خود علمی و پیچیده بوده‌اند، اما با آنچه امروز از لوله کشی آب می‌شناسیم کاملا متفاوتند. می‌توان گفت اولین گام برای لوله کشی امروزی در حوالی سال ۱۳۰۰ و در شهر بیرجند برداشته شد.
سال ۱۳۰۱ بود که امیر شوکت الملک، دستور احداث اولین خط لوله کشی آب در ایران و شهر بیرجند را صادر کرد. امیر شوکت الملک فردی بود که به دستور مظفرالدین شاه در سال ۱۲۸۳ به عنوان حاکم قائنات و سیستان منصوب شد. اما به دلیل قدرت، نفوذ و خدماتی که انجام داده بود، حتی پس از روی کار آمدن رضا شاه، در منصب خود باقی ماند.
در سال ۱۳۰۲، این دستور اجرایی شد و اولین خط آب لوله کشی در ایران به طول ۹ کیلومتر در شهر بیرجند احداث شد. بحث آب لوله کشی برای تهران تقریبا با ۴ سال تاخیر، در سال ۱۳۰۶ مطرح شد. در آن سال مجرایی به طول ۵۳ کیلومتر برای رساندن آب از رودخانه کرج به تهران احداث شده که فقط ۲۰ کیلومتر آن کانال‌کشی شده بود. همین باعث می‌شود آب زیادی در مسیر انتقال هدر برود.
به نظر می‌رسد بحث هدر دادن آب در ایران، سابقه‌ای تاریخی دارد. البته نبود تجهیزاتی چون پمپ کفکش در آن روزگار، کار انتقال آب را واقعا با سختی روبرو می‌کرده است. البته انتقال آب در آن زمان اصلا شبیه چیزی که امروز می‌بینید نبوده است.
در آن زمان، لاکچری‌ترین روش برای رسیدن به آب این بوده یک تلمبه در حیاط می‌گذاشتند و شما به جای اینکه پله‌های آب انبار را احتمالا با ترس به پایین بروید چندین بار تلمبه می‌زدید تا شاید اندازه یک پارچ آب از لوله به بیرون هدایت شود. اما تحول اساسی در سیستم آب‌رسانی، سال‌ها بعد اتفاق افتاد.
تحول اساسی در سیستم آب‌رسانی
اولین نمونه مدرن لوله کشی آب در ایران، به سال ۱۳۳۰ بازمی‌گردد. در سال ۱۳۳۰ جمعیت تهران به ۹۰۰ هزار نفر رسید. دیگر نیاز روزانه به آب برای این جمعیت شوخی نبود. در این سال دو خط لوله فولادی به قطر ۴۰ اینچ برای آب‌رسانی به جمعیت ۹۰۰ هزار نفری تهران در نظر گرفته شد. البته در این سال همچنان خبری از آب تصفیه شده نبود.
در سال ۱۳۳۴ بود که اولین تصفیه‌خانه آب ایران در تهران با نام تصفیه خانه جلالیه احداث شد. پس از این تاریخ بود که به مرور مردم تهران و طی سال‌های بعد، مردم سراسر ایران با تلمبه و آب انبار و آب آلوده خداحافظی کردند.
مقایسه سیستم آب‌رسانی گذشته و امروز
قطعا همچنان برخی از متولدین دهه ۳۰ خورشیدی، وضعیت آب آشامیدنی در آن سال‌ها را به یاد دارند. اگر فردی ناگهان از دهه ۳۰ یا قبل از آن به این دهه منتقل شود، از شدت تفاوت کیفیت زندگی از جهت دسترسی راحت به آب در منازل، شگفت‌زده می‌شود.
تصور کنید به جای اینکه هر روز چندین بار با کوزه به آب انبار بروید یا مدت‌ها مشلوغ کلنجار رفتن با تلمبه باشید، به راحتی با یک شیر آب، به آب آشامیدنی می‌رسید. این تحولات مدیون توسعه صنعت در ایران است.
شاید تعجب کنید اگر بدانید بسیاری از تجهیزات لازم برای آب‌رسانی، امروزه در داخل کشور تولید می‌شوند.
به عنوان نمونه، شرکت توان تک اولین تولید کننده کفکش با استانداردهای اروپایی در ایران است. این شرکت با تامین این تجهیزات نه تنها پاسخگوی نیاز داخلی در بخش‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی است، بلکه با صادرات به کشورهای خارجی، درآمد ارزی برای کشور ایجاد می‌کند.
سفر بشر از چاه‌های ابتدایی تا لوله‌های مدرن، نشان‌دهنده پیشرفت شگرفی در دسترسی به آب است. در حالی که اجداد ما برای یک سطل آب تلاش‌های فراوان می‌کردند، امروزه آب به راحتی و تنها با چرخاندن یک شیر در دسترس ما قرار دارد.
اما این رفاه نباید باعث غفلت ما از ارزش آب و ضرورت مدیریت پایدار آن شود. اگرچه ابزارهایی مانند کفکش‌ها و پمپ‌ها بهره‌وری را افزایش داده‌اند، اما بدون توجه به استفاده صحیح و مسئولانه، ممکن است در آینده با بحران‌های بزرگی روبه‌رو شویم. وظیفه ماست که از این منابع گران‌بها به خوبی محافظت کنیم.
