کویر اردکان
کویر اردکان
اردکان نام یکی از شهرستان‌های استان یزد است. در بخش مرکزی شهرستان اردکان، شهر اردکان، از بزرگ‌ترین شهرهای استان یزد، قرار گرفته است. واژه‌ی اردکان خود به معنی شهر مقدس است. این واژه از دو کلمه‌ی “ارد” به معنی مقدس و “کان” به معنی سرزمین تشکیل شده است. به این ترتیب لغت اردکان به معنی سرزمین مقدس است.
کویر چیست و چرا به کویر اردکان، نام کویر داده شده است؟
کویر اصطلاحاً به منطقه‌ای اطلاق می‌شود که به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص مثلاً ختم رودخانه‌ها در آن، و به دلیل حرارت شدید آفتاب به نمک‌زار بدل شده باشد. برخی کویرها قبلاً دریاچه یا دریاهایی بوده‌اند که در اثر تبخیر چیزی جز یک کویر خشک از آن‌ها نمانده است.
اما سوال این جاست که چرا به کویر اردکان، بیابان اردکان گفته نمی‌شود؟ اجازه دهید با توضیحی مختصر درباره‌ی تفاوت کویر و بیابان به این پرسش پاسخ دهیم.
با وجود این‌که بین مردم به صورت عامیانه رایج است که اصطلاح «کویر» و «بیابان» را به‌جای یکدیگر به‌کار ببرند، بین این دو اصطلاح تفاوتی اساسی وجود دارد. بیابان به بخشی از مناطق خشک گفته می‌شود که بارندگی سالانه آن کمتر از ۵۰ میلی‌متر است و ممکن است چند سال در آن باران نبارد و با کم‌آبی و تبخیر شدید مواجه شود و پوشش گیاهی آن بسیار ضعیف است. اما کویر، درست مانند کویر اردکان، به زمین‌های رسی پف‌کرده، با شوری و نمک بسیار شدید گفته می‌شود که گیاهان نمی‌توانند در آن رشد نمایند. در بعضی از کویرها که شوری خاک کمتر است، ممکن است گیاهانی مانند گز که دربرابر املاح نمکی مقاوم است، در آن رشد نماید؛ بنابراین کویر معمولاً زمین‌هایی با شوری بالا و بدون گیاه است که به آن «نمک‌زار» نیز گفته می‌شود.
کویر اردکان نمونه‌ای کاملاً بارز و دقیق از یک “کویر” است.
معرفی کویر اردکان
این کویر که سیاه کوه یا عقدا هم نام دارد، مهم‌ترین کویر منطقه‌ی یزد و یکی از مهم‌ترین کویرهای ایران است. شکل کویر عقدا تقریباً به مثابه‌ی یک نعل می‌باشد. این شکل را به هلال ماه و داس هم تشبیه کرده‌اند. این کویر در سمت شمال شهرستان و شهر اردکان قرار دارد. این منطقهٔ کویری در حد فاصل میان دو تک قله‌ی سیاه کوه در شمال و هریشت در جنوب واقع است. هر دوی این قلل ارتفاعی در حدود ۲ کیلومتر دارند؛ البته سیاه کوه کمی بلندتر است. اگر در ابعاد گسترده‌تری نگاه کنیم، کویر سیاه کوه از جنوب به کوه نمک و گریگون، از غرب به بیابان‌های نایین و نوگنبد و از شمال به ارتفاعات انارک محدود است. میانگین ارتفاع این کویر از سطح آب‌های آزاد حدود ۷۳۰ متر است.
مشخصه‌های زمین‌شناختی
این کویر درون یک فرورفتگی نامنظم در کنار کویرهای اردستان و زردین واقع شده است. نواحی اطراف و مرزهای کویر را محدوده‌هایی پوشیده از سنگ‌های آذرین و آهکی تشکیل داده است. مخروط افکنه‌هایی که به نسبت دارای وسعت زیادی هستند نیز در این کویر شکل گرفته‌اند.
در نواحی جنوبی کویر اردکان، در فاصله‌ی میان زمین‌های پف کرده و نمک‌زار، یک محدوده‌ی باتلاقی شکل وجود دارد. صفحات رسی در کویر سیاه کوه ناهموار بوده و حالت بادکرده دارند که نشان‌دهنده‌ی شوری زیاد و بالا بودن سطح آب زیر‌زمینی در این کویر است. حفره‌هایی در سطح این کویر و به خصوص در راستای نواحی غربی آن به وجود امده است که علت شکل‌گیری‌شان افت سطح زمین بوده است که در نواحی کویری گاهی شاهد آن هستیم. بعضی از این فرورفتگی‌ها بیضوی بوده و طول آن‌ها تا یک متر می‌رسد که مناظر زیبایی را به وجود آورده است.
جریان‌های سیلابی
سیلاب در کویر؟ بله. کویر حتماً به معنی منطقه ی کاملاً فاقد آب نیست. سیلاب‌های زیادی در اثر طغیان رودها روی زمین بدون پستی بلندی رخ می‌دهند. دو قله‌ای که در نزدیکی کویر اردکان هستند، جریان‌های آبی را به سمت آن جاری می‌کنند که باعث وقوع سیلاب می‌شود. کویر اردکان نیز محلی مناسب جهت جذب جریان‌های آبی و سیلابی‌ای است که از دامنه‌ی این دو کوه سرازیر می‌شود. جریان‌های سیلابی از سمت جنوب شرقی به این کویر وارد می‌شوند.
شرایط آب‌وهوایی
در کویر سیاه کوه، عمدتاً هر چند وقت یک‌بار بادهایی شدید می‌وزد. مانند بسیاری کویرهای دیگر، نوسان دما در تابستان و زمستان و نیز در شب و روز در این کویر بسیار زیاد استکمترین دمای ثبت شده در این‌جا حدود ۲۰ درجه کمتر از صفر بوده است. این درحالی است که بیشینه‌ی دما ۴۶ درجه بالای صفر است. ممکن است اختلاف دمای روز و شب در این کویر به ۳۰ درجه یا بیشتر برسد. (تصور کنید در روز دما ۳۵ درجه و در همان شب حتی کمتر از حد انجماد آب باشد!) سردترین ماه‌های این کویر دی و بهمن و گرم‌ترین ماه‌های آن تیر و مرداد است. قسمت‌های شمالی این کویر حتی در مرداد، یعنی گرم‌ترین ماه سال نیز، مرطوب است. در صورتی که بخش جنوبی در اواخر ماه خرداد خشک شده ولی در اوایل ماه شهریور مجدداً مرطوب می‌شود.
وضعیت پوشش گیاهی منطقه
در داخل کویر عقدا هیچ‌گونه پوشش گیاهی قابل مشاهده نیست. همان طور که از یک کویر ایده‌آل انتظار می‌رود. با این حال در حاشیه‌ی کویر گیاهان هالوفیت و شورپسند همچون اشنان و گز قابل مشاهده است. در خارج از منطقه‌ی کویری و در زمین‌هایی که شوری خاک کمی کاهش می‌یابد، می‌توان پوشش گیاهی شامل تاغ، گون، اسفناج وحشی، تره تیزک، کاکوتی، فرفیون، گل گندم، شقایق کوهی، انغوزه، زنبق صحرایی، ملیکا، خارشتر را مشاهده کرد.
جانوران ساکن منطقه
ضعف پوشش گیاهی و عدم دسترسی به چشمه‌های آب شیرین در منطقه، باعث می‌شود تصور کنیم حیات وحش خاصی در این جا نداریم. با این وجود در حاشیه‌ی منطقه که گیاهانی روییده‌اند، حیواناتی مثل گرگ، شغال، روباه معمولی، کفتار، کبک، تیهو، بلدرچین، عقاب دشتی، کبوتر چاهی، یاکریم، شاه بوف، سبزه قبا هندی، دم جنبانک ابلق و گنجشک معمولی یافت می‌شوند. علاوه بر این انواعی گوناگون از رده‌ی خزندگان نیز در این منطقه وجود دارند که شامل راسته‌ی لاک پشت‌ها و نیز خانواده‌ی آگاما‌ها، سمندر‌ها و اسکینک‌ها است.
چگونه به منطقه‌ی کویر اردکان یزد دسترسی بیابیم؟
- به شهر اردکان بروید، از طریق جاده‌ی اردکان به احمدآباد و سپس جاده‌ای خاکی از احمدآباد که از کنار خط آهن می‌گذرد، عبور کنید. انتهای این مسیر کویر اردکان است.
- اگر دسترسی به انارک برای شما اسان‌تر است به آن جا بروید. از کنار راه آهن انارک در جاده خاکی تا کویر برانید.
- این مسیر که مسیر قدیمی و اصلی ورود به این کویر است، مسیری خاکی از انارک به اسماعیلان (روستایی در ۹ کیلومتری جنوب انارک) و سپس سیاه کوه است.
ویدئویی از آثار تاریخی و دیدنی شهرستان اردکان
