تأسیس سلسله پهلوی و مدرنیزاسیون آمرانه: ایران در کشاکس سنت و تجدد
زمینه‌های فروپاشی قاجار و ظهور رضاخان
با انقراض سلسله قاجار در سال ۱۳۰۴ خورشیدی، ایران در وضعیت بحرانی به سر می‌برد:
-
هرج و مرج سیاسی پس از مشروطه
-
نفوذ روزافزون قدرت‌های خارجی (روس و انگلیس)
-
اقتصاد ویران شده و فقدان ارتش متمرکز
رضاخان میرپنج، افسر قزاق، با حمایت انگلیس و روشنفکران داخلی، در اسفند ۱۲۹۹ با کودتایی خونین به قدرت رسید. او ابتدا به عنوان وزیر جنگ و سپس نخست‌وزیر، مقدمات تأسیس سلسله جدید را فراهم کرد.
تأسیس رسمی سلسله پهلوی (۱۳۰۴ خورشیدی)
در ۹ آبان ۱۳۰۴، مجلس شورای ملی با فشار رضاخان، انقراض قاجار را اعلام کرد. مراحل این تحول شامل:
-
تشکیل مجلس مؤسسان (اکثریت نمایندگان با تهدید نظامی انتخاب شدند)
-
تغییر قانون اساسی برای انتقال سلطنت به خاندان پهلوی
-
تاجگذاری رسمی رضاخان با عنوان رضاشاه پهلوی در اردیبهشت ۱۳۰۵
ویژگی‌های حکومت رضاشاه: مدرنیزاسیون از بالا
رضاشاه با الهام از آتاتورک در ترکیه، پروژه نوسازی آمرانه را آغاز کرد:
الف) اصلاحات اداری و نظامی:
-
ایجاد ارتش مدرن یکپارچه (انحلال نیروهای محلی و عشایری)
-
تأسیس نظام وظیفه اجباری (۱۳۰۴)
-
تشکیل بوروکراسی متمرکز دولتی
ب) تحولات اقتصادی:
-
ساخت راه‌آهن سراسری (با مخالفت انگلیس که نفت جنوب را کنترل می‌کرد)
-
تأسیس بانک ملی ایران (۱۳۰۷)
-
ایجاد صنایع نوین مانند نساجی و سیمان
ج) تغییرات فرهنگی-اجتماعی:
-
کشف حجاب اجباری (۱۳۱۴)
-
تغییر لباس مردان به سبک غربی
-
تأسیس دانشگاه تهران (۱۳۱۳)
-
اصلاح تقویم (استفاده از گاهشماری شاهنشاهی)
تأسیس سلسله پهلوی و مدرنیزاسیون آمرانه: دیکتاتوری توسعه‌گرا
سیاست خارجی رضاشاه: بازی بزرگ جدید
سیاست خارجی رضاشاه در نوسان میان قدرت‌های جهانی شکل گرفت:
-
دوران اول (۱۳۰۴-۱۳۱۲): همکاری با بریتانیا
-
امضای قرارداد ۱۹۳۳ با شرکت نفت ایران و انگلیس
-
سرکوب جنبش‌های ضداستعماری در خوزستان
-
-
دوران دوم (۱۳۱۲-۱۳۲۰): گرایش به آلمان
-
استخدام کارشناسان آلمانی برای پروژه‌های صنعتی
-
افزایش سهم تجارت با آلمان به ۴۰% از کل تجارت خارجی
-
ساخت راه‌آهن توسط شرکت آلمانی “فیلیپ هولتسمان”
-
سرکوب ساختاری مخالفان و یکسان‌سازی فرهنگی
حکومت رضاشاه به شیوه‌ای نظام‌مند به حذف رقبا پرداخت:
الف) برخورد با گروه‌های اجتماعی:
-
عشایر:
-
تخته‌قاپوی اجباری (اجبار به اسکان)
-
مصادره سلاح‌های قبایل
-
تبعید رؤسای عشایر مانند صولت‌الدوله قشقایی
-
-
روحانیون:
-
محدودیت در فعالیت‌های سیاسی
-
کاهش نفوذ در نظام قضایی
-
بستن بسیاری از مدارس دینی
-
ب) ایجاد پلیس سیاسی (۱۳۱۵):
-
تأسیس اداره کل آگاهی (تحت نظارت مستشاران سوئدی)
-
گسترش شبکه جاسوسی در ادارات
-
استفاده از شکنجه سیستماتیک (اولین زندان سیاسی مدرن در قصر)
اقتصاد دولتی و شبه‌اصلاحات ارضی
برنامه‌های اقتصادی رضاشاه تناقض‌آمیز بود:
دستاوردها:
-
افزایش درآمد مالیاتی دولت از ۳۰۰ میلیون ریال (۱۳۰۴) به ۲ میلیارد ریال (۱۳۲۰)
-
رشد صنایع کارخانه‌ای به ۳۵% تولید ناخالص داخلی
-
توسعه زیرساخت‌ها (احداث ۲۴ هزار کیلومتر جاده)
شکست‌ها:
-
فساد گسترده در میان درباریان
-
تمرکز ثروت در دست خاندان پهلوی
-
شکست پروژه‌های نمایشی مانند کارخانه قندسازی کهریزک
سقوط ناگهانی: اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰
با شروع جنگ جهانی دوم، حکومت رضاشاه به سرعت سقوط کرد:
-
۳ سپتامبر ۱۹۴۱: اشغال ایران توسط متفقین
-
۱۶ سپتامبر: استعفای اجباری رضاشاه
-
۲۵ شهریور: تبعید به آفریقای جنوبی
میراث متناقض پهلوی اول
-
موفقیت‌ها:
-
ایجاد دولت-ملت مدرن
-
تأسیس نهادهای آموزشی نوین
-
یکپارچه‌سازی سرزمینی
-
-
شکست‌ها:
-
عدم ایجاد طبقه متوسط مستقل
-
وابستگی به درآمدهای نفتی
-
سرکوب ظرفیت‌های مردمی
-
