روابط خارجی ایران در قاجار

در نوشته های پیشین روابط ایران با کشورهای روسیه ، انگلیس ، حکومت عثمانی و … را بررسی کردیم. در این نوشته می خواهیم روابط خارجی ایران در قاجار با کشورهای دیگر را نیز شرح دهیم.

رابطه با بلژیک و اسپانیا

آغاز روابط ایران و بلژیک بر اساس توجه به نیروی سوم در سیاست خارجی به دوره ی محمد شاه برمی‌گردد. در سال ۱۲۵۷ ق/ ۱۸۴۲ م ایران و بلژیک قراردادی تجاری شامل یک مقدمه و هفت ماده شد که بر طبق آن رفت و آمد اتباع دو کشور به خاک یکدیگر و اقامت آنان برای تجارت آزاد گردید. و به اتباع ایران و بلژیک اجازه داده شد که برای توقف و سکونت و اداره امور بازرگانی خود خانه و انبار و ساختمان در خاک یکدیگر اجاره کنند، و در دوران توقف خویش مورد احترام و از هرگونه تعرض و اجحاف و تعدی مامورین محلی مصون باشند.

دولت بلژیک ایران را متعهد ساخته است که بر اساس تعرفه ی ثابت (صدی پنج) از کالاهای تجار بلژیکی گمرک دریافت کند، ولی نرخ تعرفه ی گمرکی کالاهای ایران و تعهدات بازرگانان ایرانی مقیم بلژیک را در این مورد تابع تعرفه ی گمرکی بلژیک در قبال کشورهای فرانسه و انگلستان قرار داده و از تعیین نرخ ثابت در این باره خودداری کرده است. طبق ماده پنجم دولت بلژیک اجازه یافت که نمایندگی بازرگانی در تهران و تبریز دایر کند و دولت ایران نیز حق داشت که متقابلاً در بروسل و شهر آنور نماینده تجارتی داشته باشد.

ایران در این زمان نیز قرارداد مشابهی با اسپانیا منعقد کرد. در قرارداد ایران و اسپانیا از حیث مفاد و مواد نظیر قرارداد دوستی و تجارت ایران و بلژیک و اساس آن بر دوستی دولت و دو کشور و لزوم ایجاد تسهیلات برای رفت و آمد و اقامت تجارت اتباع دو کشور در خاک یکدیگر تسهیلاتی در نظر گرفته شد.

 رابطه با آلمان

در ادامه روابط خارجی ایران در قاجار باید بگوییم که  ناصرالدین شاه که استراتژی درگیری ساخت قدرت سوم را در ایران و کاستن نفوذ  همسایگان را وجهه همت خود قرار داده بود. در سفر دوم به اروپا که مذاکراتی را با قیصر آلمان ویلهلم اول و پرنس فن بیسمارک آغاز کرد. پس از برقراری روابط بین دو کشور ناصرالدین شاه یک کشتی ۶۰۰ تنی به نام پرسپولیس یک کشتی ۲۵۰ تنی به نام شوش برای خدمت در خلیج‌فارس از دولت آلمان خرید و سفارش چند فروند کشتی دیگر را هم به کارخانه های کشتی سازی آلمان داد.

در همین موقع یک مدرسه آلمانی هم در تهران تأسیس شد و تدریس زبان آلمانی در دارالفنون معمول گردید. و مذاکراتی هم به طور محرمانه درباره ایجاد راه آهن در شمال ایران به وسیله آلمان ها آغاز گردید. (خورموجی، ۱۳۶۳: ۲۲۳) همین امر واکنش های شدیدی از سوی دولت های انگلستان و روسیه در پی داشت.

دولت مردان قاجاریه، چنین می پنداشتند که برقراری رابطه با آلمان می تواند استقلال ایران را در برابر انحصارات اقتصادی و سیاسی روسیه حفظ کند. مقاصد اصلی دولت آلمان از برقراری رابطه سیاسی و اقتصادی با ایران نفوذ در خاورمیانه و کسب منافع اقتصادی و بازرگانی بود. آلمان ها که به تازگی به پیشرفت هایی در زمینه صنعتی و اقتصادی نایل شده بودند، درصدد مبارزه با انحصارات اقتصادی روسیه و انگلستان در ایران و خاورمیانه برآمدند.

 رابطه با آمریکا

از ابتدای قرن نوزدهم کشور هایی از قبیل فرانسه، آلمان، ایالات متحده و بعدها چین و ژاپن نقش قدرت سوم را در سیاست خارجی ایران ایفا کردند. رابطه با ایالات متحده آمریکا نیز با هدف ایجاد حفاظتی در برابر نفوذ روسیه و بریتانیا دنبال می شد. ایجاد رابطه میان ایران و آمریکا یک دوره پر امید و مسرت بخش برای ملت ایران بود. کشور آمریکا در آن زمان مبرا از آلودگی و مقاصد استعماری بود و به همین دلیل نیز کشور های ضعیفی که در چنگال استعمارگران تحت فشار واقع شده بودند، ایالات متحده آمریکا را به عنوان یک کشور رهایی بخش تلقی می‌کردند.

رابطه ایران و آمریکا از سال ۱۸۲۹ م/ ۱۲۴۴ ق آغاز می گردد. در آن سال عده ای از مبلغین مذهبی آمریکا که پروتستان بودند، به ارومیه آمده و بیبین آسوری های (نصرانی ها) ساکن آن ناحیه به تبلیغ پرداختند و سپس مدرسه ای ایجاد کردند که در آن کودکان آسوری، زبان انگلیسی را آموخته و آیین پروتستان را یاد می‌گرفتند. تبلیغات آنها در ابتدای امر محدود به ترویج مذهب پروتستان بین آسوری ها و ارمنی ها بود.

در زمان ناصرالدین شاه روابط رسمی سیاسی ایران و آمریکا آغاز شد. انگیزه حکومت ایران در برقراری روابط سیاسی با آمریکا باز کردن پای قدرت سومی به ایران بود،  همین امر باعث شد که زمامداران کشور ما دست یاری به سوی این کشور دراز کنند. در سال ۱۲۷۳ ق/ ۱۸۵۶ م در زمان صدارت امیرکبیر بین فرخ خان امین الملک سفیر ایران در کشور فرانسه و کارول اسپنس وزیرمختار ممالک متحده آمریکا شمالی مقیم در دربار عثمانی یک پیمان دوستی و تجاری در ۸ ماده امضا شد. و در ژانویه سال ۱۸۸۳ برابر با ربیع الاول ۱۳۰۰ هجری دولت آمریکای شمالی تصمیم گرفت نماینده‌ای را درباره ایران اعزام کند.

سرانجام در همین سال بنجامین وارد تهران شد. وی اولین سفیر بود که از سوی دولت آمریکا به ایران آمد. چندی پس از برقراری مناسبات سیاسی بین دو کشور به تدریج آموزشگاه هایی در شهرهای تهران، تبریز، همدان و برخی از شهرهای دیگر توسط آمریکایی‌ها تاسیس گردید و به همین منظور به میرزا محمدخان سفیر ایران در استانبول دستور داد که با نماینده دولت آمریکا در استانبول مذاکراتی به منظور ایجاد قراردادی بین دولت ایران و آمریکا انجام دهد.

بالاخره در سال ۱۸۵۶ م/ ۱۲۷۲ ق بین نماینده ایران فرخان امین الملک و کارول اسپنس  وزیر مختار آمریکا در استانبول معاهده‌ای در ۸ ماده برای برقراری روابط دوستی و معاملات تجاری منعقد گردید.  امضای این معاهده زمینه را برای همکاری های سیاسی و تاسیس دفتر نمایندگی کنسولی و برقراری تجارت فراهم آورد. (یزدی، ۱۳۵۸: ۷۵)

در سال ۱۸۸۳ م/ ۱۳۰۰ ق نخستین سفیر دولت آمریکا وارد تهران شد و سفارت آمریکا را در تهران تاسیس کرد و نخستین رابطه سیاسی مستقیم بین ایران و آمریکا را برقرار ساخت و اولین وزیر مختار ایران در آمریکا، به نام حاج حسینقلی معتمد الوزرا، پسر کوچک آقاخان نوری بود که در سال ۱۳۰۵ ه/ ۱۸۸۸ م به این سمت منصوب شد. این شخص به 《حاجی واشنگتن》 معروف شد که بعدها لقب صدرالسلطنه گرفت. (کسروی، ۱۳۸۳: ۸۹۸)

روابط خارجی ایران در قاجار  : علاوه بر کارشکنی هایی که دولت روسیه و انگلستان در مقابل حضور این قدرت نوپا انجام می‌دادند، استراتژی دولت آمریکا مبنی بر عدم دخالت در امور ایران که تقریبا تا پایان جنگ جهانی دوم ادامه یافت، نیز خود یکی از عوامل دیگر شکست دیپلماسی استفاده از آمریکا به عنوان قدرت سوم در ایران بود. در واقع دولت آمریکا در این فاصله زمانی تمایلات چندانی نداشت تا وارد یک اتحاد سیاسی با ایران بشود. با وجود این، ناصرالدین‌شاه همچنان به منظور کاهش نفوذ دولت های روسیه و انگلستان دولت آمریکا را به عنوان یک نقطه اتکای تازه در نظر داشت.

منبع:

• تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی ایران از آغاز دوره ی قاجار تا انقلاب مشروطیت، دکتر سید حسن قریشی
• تهیه الکترونیکی: سایت تاریخ ما، اِنی کاظمی