(تصاویر) معمای خدای اسرارآمیز تمدن باستانی پالمیرا!

در کشور سوریه تمدن باستانی پالمیرا یکی از تمدن‌های باستانی درخشان در قرون نخستین میلادی نیز محسوب می‌شود، اما این تمدن علی رغم آگاهی‌های بسیار زیادی که از آن داریم هنوز برخی راز‌های بزرگ را سر به مهر نگه داشته است.

حدودا دو هزار سال پیش، نیز شهری باستانی به نام پالمیرا در استان کنونی حمص سوریه (۲۱۰ کیلومتری دمشق) پا به عرصه تاریخ نهاد که برای حدود چهار سده نقشی بسیار عمده در تجارت میان امپراتوری روم و آسیا بازی کرد. این جایگاه واسطه‌ای در تجارت میان شرق و غرب، پالمیرا را به تمدنی درخشان بدل کرد که حتی توانست لقب امپراتوری را برای خود بدست بیاورد.

در قرن سوم میلادی پالمیرا به چنان رونق و شکوهی رسید که حاکمان آن خود را «امپراتور بزرگ» نامیده و از امپراتوری روم هم مستقل شدند. این اقدام تحریک آمیز البته واکنش بسیار شدید امپراتور اورلیانوس را نیز به دنبال داشت که سرانجام سبب فتح شهر و پایان دوران باشکوه این تمدن در سال ۲۷۴ میلادی شد. اما این تمدن مشهور هم علی رغم تمام اسناد و مدارکی که از آن داریم هنوز برخی اسرار را در دل خود نگه داشته که باستان شناسان دهه هاست تلاش می‌کنند پاسخی قانع کننده برای آن‌ها بیابند. یکی از این معما‌های اسرار آمیز «سرور جهان» یا همان خدای اسرارآمیز و بزرگ پالمیرا است که تاکنون کسی نتوانسته هویت آن را شناسایی کند.

اگرچه تمدن پالمیرا در میانه و واسطه میان دو تمدن بزرگ ایران و امپراتوری روم بود، اما از هنگام اوج گیری خود رابطه مستقیمی با رومیان نیز برقرار کرد و در ادامه حتی به یکی از مستعمره‌های این امپراتوری هم بدل شد. به همین دلیل آثار بجای مانده از این تمدن اغلب تحت تأثیر فرهنگ رومی قرار دارد. در میان این آثار بجای مانده تعداد قابل توجهی کتیبه و سنگ نوشته با موضوعات مختلف نیز وجود دارد که برخی از آن‌ها مربوط به باور‌های دینی و خدایان این فرهنگ است. خدای بزرگ این تمدن با وجود تعداد قابل توجه این کتیبه ها، که بدون ذکر نام از او یاد می‌شود، همواره ذهن باستان شناسان را درگیر کرده است.

این خدای بزرگ که از وی با عناوین احترام آمیزی همچون «کسی که نامش هم برای همیشه مبارک است»، «خداوند جهان» و «مهربان» یاد می‌شود، به خوبی نیز این ایده را در ذهن ما ایجاد می‌کند که با یکی از مهمترین و بزرگترین خدایان این تمدن مواجه هستیم، اما کدام خدا؟ چرا نام این «سرور خدایان» در کتیبه‌های متعدد مذهبی پالمیرا، برخلاف آنچه در روم دیده می‌شود، آورده نشده است. برای حل این معما، نیز الکساندرا کوبیاک اشنایدر، دانشجوی فوق دکترا در دانشگاه وروتسواو لهستان، کتیبه‌های پالمیرا را با کتیبه‌های یافت شده در سراسر بین‌النهرین که مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است، مقایسه کرد. در این بررسی مقایسه‌ای او متوجه شد که خدایان پرستیده شده در بین النهرین نیز القابی مشابه به عناوین خدای ناشناس پالمیرا دارند.

به عنوان مثال، برترین خدای بابل، «بل-مردوک»، با عنوان «مهربان» نیز شناخته می‌شد. همچنین، بعلشامین که خدای آسمان و دومین خدای بزرگ بابل محسوب می‌شد، لقب «سرور جهان» داشت که برای خدای ناشناس پالمیرا نیز بکار می‌رفت. بر همین اساس نیز کوبیاک اشنایدر گفت: «خدای ناشناس ذکر شده در کتیبه‌های پالمیرا یک خدای واحد نیست، بلکه خدایان متعددی است که شامل بل-مردوک و بعلشامین می‌شود». بنا به اظهار نظر کوبیاک اشنایدر، مردم پالمیرای باستان به جهت احترام نام خدای مورد نظر خود را ذکر نمی‌کردند و این امر در خاورمیانه باستان امری نامتعارف محسوب نمی‌شد.

البته این فرضیه کوبیاک اشنایدر مورد پذیرش تمام جامعه علمی نیست و برخی نیز حتی آن را هم رد کرده اند. از باستان شناسان فعال در منطقه پالمیرا لئوناردو گرگوراتی، در این خصوص هم می‌گوید: «کوبیاک اشنایدر فرضیه‌ای را مطرح کرده است که باید در مورد آن بحث و استدلال هم کرد، اما در نهایت هر کسی حق دارد که آن را نپذیرد و در عوض فرضیه‌های بدیل خود را نیز مطرح کند.» برخی دیگر هم معتقدند که کتبیه‌های بابلی مورد استفاده در تحقیق کوبیاک اشنایدر، بسیار قدیمی‌تر از کتیبه‌های پالمیری هستند و این موضوع هم نمی‌تواند به این راحتی نادیده گرفته شود.

به هرحال، این نخستین تلاش جدی برای حل معمای هویت اسرارآمیز خدای ناشناس پالمیرای باستان بوده است که برای دهه‌ها باستان شناسان را گیج کرده است. علی رغم ادعای کوبیاک اشنایدر ما هنوز به طور قطع معمای هویت خدای ناشناس پالمیرا را  نیز خاتمه یافته نمی‌دانیم، اما شاید بتوانیم با او همراه شویم که این القاب اشاره به خدایی واحد ندارد بلکه القابی است که طور یکسان برای چندین خدا مورد استفاده قرار می‌گرفت.