تقویم آتنی | گاهشماری یونان باستان
«تقویم آتنی» (یا «تقویم آتیک») اصطلاحی کم و بیش شُبهه‌انگیز است، چون آتنی‌های باستان در حقیقت هیچ‌گاه از یک روش واحد برای تقسیم‌بندی گذر زمان استفاده نمی‌کردند. آنها، به‌ویژه از سدۀ سوم پیش از میلاد به‌بعد، پنج «تقویم» مختلف – بسته به نوع گاه‌شناسی مورد نظر – در اختیار داشتند: المپیکی، فصلی، شهری، شورایی، و سرانجام مِتونی (Metonic؛ به‌نام مِتون اهل آتن، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس، و مهندس سدۀ پنجم پیش از میلاد). بعضی از این تقویم‌ها اختراع خود آتنی‌ها بود و بقیه اقتباس از جاهای دیگر.
در مقابل، همۀ تقویم‌های بالا بر اساس دورهای قمری و یا رخدادهای شمسی (مثل اعتدال‌های پاییزی و بهاری و چله‌های تابستان و زمستان اما با نگاهی به برخی ستاره‌ها یا صورت‌های فلکی) تنظیم شده بودند. مبنای تقریبی همۀ آنها نیز نیمۀ تابستان هر سال [اعتدال تابستانی] بود، و طول روز از طلوع تا غروب آفتاب در نظر گرفته می‌شد. هر یک از دولت-شهرهای یونان، مثل سایر دولت-شهرهای حوزۀ مدیترانه از جمله مصر و بابِل، تقویم‌های محلی خاص خود را داشتند که با بقیه فرق می‌کرد. بازتاب پیچیدگی‌ها و محدودیت‌های حاصل از وجود این همه سامانه‌های زمان‌شناسی را در آثار نویسندگان آتنی مثل توکیدیدِس و زِنوفُن می‌توان دید.
هر تقویم یونانی برای خود الگوها و تعیین‌گرهای جداگانه داشت و روز اول سال آن هم با بقیه فرق می‌کرد: در دِلفی روز اول سال نخستین هلال ماه بعد از چلۀ تابستان [اعتدال تابستانی] بود؛ در بویوتیا و دِلُس سال بعد از چلۀ زمستان [اعتدال زمستانی] آغاز می‌شد؛ خی‌یُس (Chios) سال خود را با اعتدال بهاری شروع می‌کرد، اما اسپارت، رُدِس، کرِت، و میلِتُس با اعتدال پاییزی. با همۀ این‌ها، دولت-شهرهای یونان همگی تقویم‌های خود را در اصل از روی گردش ماه تنظیم کرده بودند.
ماه قمری (هِلالی) ۲۹.۵۳ روز (یک دور قمری) دارد، بنابراین دوازده ماه قمری روی هم رفته ۳۵۴.۳۶ روز را تشکیل می‌دهند. در مقابل، یک سال نجومی خورشیدی ۳۶۵.۲۴ روز است. آتنی‌ها از روزگاران بسیار کهن، به‌ویژه با پیدایش جوامع کشاورزی، متوجه شدند که سال قمری یازده روز کوتاه‌تر از سال خورشیدی از آب درمی‌آید. بنابراین یک تقویم قمری دقیق باید هر سه سال یک ماه هِلالی اضافی داشته باشد و فصل‌های سالش بنا بر دوره‌های ۳۳ ساله تنظیم شوند.
با این همه، آتنی‌ها تقویم قمری را هم کنار نگذاشتند، چون بیشتر عیدهای سالانه‌شان بر اساس دگرگونی‌های ماه تعیین شده بود (گِمینوس اهل رُدِس، پیش‌درآمدی بر پدیده، کتاب هشتم، بندهای ۷ تا ۸) – به همین خاطر رسم آتنی زمان‌سنجی بیناتقویمی (با کم و زیاد کردن روزها و اضافه کردن ماه‌ها) به‌وجود آمد تا دورهای قمری و خورشیدی را در هماهنگی با یکدیگر قرار دهد. هدف آتنی‌ها این بود که نوسان بین این دو را به کمترین حد برسانند. پژوهشگران با توجه به این نکته تقویم‌های آتنی را «شمسی-قمری» یا «خورشیدی-مَهی» می‌نامند.
برای سر در آوردن از چند و چون کارکرد تقویم‌های آتنی (یا تقویم دیگر دولت-شهرهای یونان باستان)، و دلیل رواج و استفاده از هر یک از این تقویم‌ها، ابتدا باید دانست مناسبت تاریخ‌گذاری این یا آن روز خاص چه بوده، دقت در گاهشماری در روزگار باستان تا کجا پیش می‌رفته، تقویم مورد نظر در چه دورهای تنظیم شده، و برای تنظیم آن چه دورهای مرجع قرار گرفته بوده. در دوره‌های تاریخی گوناگون تقویم‌های مختلفی به دلایل متفاوت و برای مقصودهای متفاوت مورد استفاده قرار می‌گرفتند. آتنی‌ها نیز مجموعی از تقویم‌ها را به‌کار می‌بردند که میزان دقت آنها بسته به دورۀ تاریخی‌ای که در آن تنظیم شده بودند، فرق می‌کرد.
تقویم المپیکی
آتنی‌ها و سایر یونانی‌های باستان از تقویم المپیکی فقط برای ثبت رویدادهای تاریخی استفاده می‌کردند.
«تقویم المپیکی» (یا «اُلیمپیاد») تاریخ روز را به معنای امروزین کلمه نشان نمی‌داد و اصلن روز یا ماه را شمارش نمی‌کرد بلکه فقط سال‌شمار بود. تاریخ‌نویسان یونانی «تقویم المپیکی» را ابداع کرده بودند تا چارچوبی همگانی برای اشاره به رویدادهای تاریخی‌ای که در تقویم محلی دولت-شهرهای گوناگون ثبت شده بود، در دست داشته باشند. این تقویم نزد تاریخ‌نویسان بعدی مثل دیودُروس اهل سیسیلی محبوبیت زیادی پیدا کرد.
به نوشتۀ پلوتارک (نوما، کتاب یکم، بند ۴) هیپیاس اهل اِلیس، از فیلسوفان سوفسطایی قرن پنجم پیش از میلاد، نخستین کسی بود که برندگان المپیک را به ترتیب سال‌های ادواری برگزاری این مسابقه‌ها ثبت کرد و بدین ترتیب تقویم المپیکی را بنیان گذاشت. این روش خیلی زود کاربرانی پیدا کرد (مثلن توکیدیدس، تاریخ جنگ‌های پلوپونزی، کتاب ۳، فصل ۸، بند ۱؛ زنوفُن، هِلِنیکا، کتاب ۱، فصل ۲، بند۱). اِراتوستِنِس اهل کورینی (Eratosthenes of Cyrene) در سدۀ سوم پیش از میلاد این توالی المپیک‌ها را به شکل نهایی تقویم درآورد. «تقویم المپیکی» مثلن برای تعیین سال فرمانروایی فرمانروایان بطلمیوسی، که در آثار ائوسِبیوس (Eusebius) آمده، اهمیت کلیدی دارد.
در «تقویم المپیکی» دوره‌های چهارسالۀ برگزاری بازی‌های ورزشی در دولت-شهر اُلیمپیا (Olympia) در شبه جزیرۀ پلوپونِزی مبنای محاسبۀ قابل قبول برای سال‌شماری را فراهم می‌کرد. چهار سال فاصلۀ بین برگزاری هر دو دوره از بازی‌ها را یک اُلیمپیاد (= اُلمپیاد) می‌گفتند. یونانیان باستان، از جمله اهالی آتن، برای شمردن سال‌ها در این تقویم ابتدا به توالی بازی‌های المپیک توجه می‌کردند و بعد سال‌های بین دو دورۀ متوالی را به‌حساب می‌آوردند.
هیپیاس تاریخ برگزاری نخستین دورۀ این بازی‌ها را تابستان ۷۷۶ پیش از میلاد تخمین زده بود. از آنجا که سال یونانی تابستان به تابستان حساب می‌شد، تاریخ‌نویسان «سال یکم اُلیمپیاد یکم» (اُل. ۱ .۱) را ۷۷۶.۵ پیش از میلاد می‌دانند [چون سال میلادی در زمستان/ژانویه تحویل می‌شود، سال برگزاری هر المپیک نیمی در یک سال میلادی و نیمی در سال میلادی بعد از آن می‌افتد]. با این حساب:
- اُل. ۲ .۱ = 775.۴ پیش از میلاد
- اُل. ۳ .۱ = 774.۳ پیش از میلاد
- اُل. ۴ .۱ = 773.۲ پیش از میلاد
- اُل ۱ .۲ = 772.۱ پیش از میلاد
در مقابل، تعیین ماه و روز دقیق آغاز هر سال، یعنی نقطۀ آغاز یک اُلیمپیاد، کار آسانی نیست. می‌دانیم ماه قمری برگزاری بازی‌ها و جشن‌های مربوط به آنها در اُلیمپیا معمولن بین اولین و دومین بَدر ماه پس از اعتدال تابستانی بوده (که به‌طور کاملن تقریبی در نیمۀ دوم مرداد آغاز می‌شده). به‌علاوه، جشن بزرگداشت زئوس و پِلوپس (Pelops)، بنیانگذار اسطوره‌یی بازی‌های المپیک، به هنگام دومین بدر ماه برگزار می‌شد و نقطۀ اوج رقابت‌های ورزشی روزهای پیشین بود. نیز می‌دانیم که چون بازی‌های المپیک «پان‌هِلنی» بودند (ورزشکاران از سراسر یونان اجازه داشتند در رقابت‌ها شرکت کنند)، یونانی‌ها دورۀ چهارسالۀ بین این عیدها را به‌طور متناوب بنا بر ۴۹ و ۵۰ دور قمری محاسبه می‌کردند. بدین ترتیب هرکس اهل هر دولت-شهری که بود می‌دانست زمان برگزاری دورۀ بعدی دقیقن کِی است. «تقویم اُلمپیکی» در آتن و دیگر دولت-شهرهای یونانی فقط برای گاه‌شناسی رویدادهای تاریخی به‌کار می‌رفت، چون به هیچ وجه دقت لازم برای استفاده در امور روزانه را نداشت.
تقویم فصلی (پاراپیگما)
تقویم‌های پاراپیگما دگرگونی‌های فصلی آب و هوا را بنا بر اولین و آخرین بار ظاهر شدن ستارگان گوناگون در آسمان نشان می‌دادند.
تقویم دیگری که در آتن باستان به آن مراجعه می‌شد «تقویم فصلی» یا پاراپیگما (parapegma، جمع = پاراپیگماتا) بود، که پژوهشگران گاهی به آن «سال‌نمای یونانی» (Greek Almanac) هم می‌گویند. «تقویم فصلی» برخلاف «تقویم المپیکی» تاریخ و توالی سال‌ها را نشان نمی‌داد بلکه پدیده‌های نجومی قابل مشاهده و به‌خصوصی را که در گذر این یا آن سال رخ داده بودند فهرست می‌کرد. پس این تقویم هم شباهتی به ذهنیت امروزین ما از چیزی به اسم تقویم نداشت.
تقویم‌های پاراپیگما تا صدها سال به‌دست ستاره‌شناسان گوناگون تهیه و تنظیم می‌شدند. نمونه‌های فراوانی از آنها روی سنگ یا تکه پوست دباغی‌شده وجود دارد که فهرستی از دگرگونی‌های فصلی آب و هوا بنا بر اولین و آخرین بار ظاهر شدن ستارگان و یا صورت‌های فلکی مختلف در کنار اعتدال‌های فصلی و نیز، در بسیاری موارد، اهله‌های ماه روی آنها نوشته شده است. نیاز ابتدایی به یک «تقویم فصلی» زمانی در یونان باستان احساس شد که دیدند سامان‌دهی شماری از حیاتی‌ترین فعالیت‌های بشر مثل کشاورزی، دریانوردی، و امور نظامی بستگی زیادی به وضعیت آب و هوا در هر فصل از سال دارد.
به بیان دقیق‌تر، «تقویم فصلی» برای محاسبۀ تاریخ‌های مهم اولین و آخرین بار برآمدن یک ستاره و یا صورت فلکی از خط افق (در زمان طلوع یا غروب آفتاب) را در نظر می‌گیرد و زمان این برآمدن را به نسبت اعتدال‌های فصلی می‌سنجد. بر این اساس، در آتن نخستین بار ظاهر شدن یک ستاره و صورت فلکی به امر خاصی اختصاص داده می‌شد. برای مثال، هِسیودوس (یا هِزیود، در کارها و روزها) به کشاورزان توصیه می‌کند برداشت محصول را پس از طلوع خوشۀ پروین شروع کنند. بطلمیوس نیز در همین راستا برهان می‌آورد که پدیده‌های نجومی اثر مستقیمی روی دگرگونی‌های فصلی دارند.
بعضی از تقویم‌های پاراپیگما دربردارندۀ پدیده‌های سالانۀ دیگری مثل گرفتگی خورشید و ماه، مهاجرت پرندگان، و مسیری که خورشید با گذر از بُرج‌های فلکی طی می‌کند نیز هستند. برخی حتا دورهای قمری و دورهای خورشیدی را با کبیسه‌سازی کنار هم قرار داده‌اند، چون در آنها تناوب ۱۲ و ۱۳ ماه هِلالی در یک دور خورشیدی ۱۹ ساله را می‌توان دید (نک. به «تقویم مِتونی» در زیر). نمونه‌ای از تقویم پاراپیگما کم و بیش چیزی شبیه این از آب درمی‌آمد:
- [سال را] با اعتدال تابستانی آغاز می‌کنیم.
- خورشید طی ۳۱ روز از برج سرطان می‌گذرد.
- روز ۱: سرطان شروع به برآمدن می‌کند. نشانۀ تغییر آب و هوا.
- روز ۹: بادهای جنوب شروع به وزیدن می‌کنند.
- روز ۱۱: صورت فلکی شکارچی به‌طور کامل در آسمان صبحگاهی ظاهر می‌شود.
- روز ۱۶: صورت فلکی تاج شمالی در آسمان صبحگاهی غروب می‌کند.
- روز ۲۳: ستارۀ شباهنگ (تیر یا شِعرای یمانی) برای نخستین بار در مصر ظاهر می‌شود.
- روز ۲۵: ستارۀ شباهنگ در آسمان صبحگاهی طلوع می‌کند.
- روز ۲۷: طلوع سرطان به پایان می‌رسد. بادهای اِتِسی (Etesian winds) برمی‌خیزند و وزیدن آنها تا ۵۳ روز ادامه پیدا می‌کند.
- روز ۲۸: صورت فلکی عقاب در آسمان صبحگاهی غروب می‌کند. دریا توفانی خواهد شد.
- روز ۳۰: بُرج اسد از افق سر می‌زند. باد جنوب می‌آید.
هم آتنی‌ها و هم دیگر یونانیان رویدادهای نجومی مهم را روی لوح‌های سنگی حک می‌کردند. روی این لوح‌ها سوراخ‌هایی ایجاد می‌شد تا بتوان با فرو کردن میخ‌های چوبی به داخل آنها مشاهده‌های ستاره‌شناختی مورد نیاز را نمایش داد. اما در موارد بسیار زیاد دیگری، مثل مورد بالا، این گونه مشاهده‌ها فقط در قالب نوشته ثبت می‌شد. از بین تقویم‌های پاراپیگمای شناخته‌شده تا امروز، تعدادی از آنها کار یک نویسندۀ واحد هستند و بقیه حاصل کار گروهی از پدیدآورندگان. ستاره‌شناس یونان باستان، اِئوک‌تِمون (Euctemon)، که اعتدال تابستانی سال ۴۳۲ پیش از میلاد را در آتن ثبت کرد، پدیدآورندۀ کهن‌ترین پاراپیگمای سامان‌یافته‌ای است که تا کنون به‌دست ما رسیده است. کهن‌ترین نمونۀ شناخته‌شدۀ پاراپیگمای سنگی با میخ‌های چوبی نیز حاصل کاوش‌های باستان‌شناسی در محلۀ کِرامیکوس آتن است.
تقویم شهری آتنی
هر یک از ماه‌ها با رویت هِلال ماه نو آغاز می‌شد و ۲۹ یا ۳۰ روز طول می‌کشید تا یک سال ۳۵۴ یا ۳۵۵ روزه کامل شود.
امروزه معمول‌ترین معنای اصطلاح «تقویم آتِنی» در حقیقت به «تقویم شهری (یا عیدها)»ی آتن برمی‌گردد. این همان تقویمی است که منبع بیشترین دانسته‌ها و آگاهی‌های ما دربارۀ آتن کهن محسوب می‌شود. علاوه بر این، «تقویم شهری-عیدهای آتنی» بیشترین نزدیکی را به ذهنیت کنونی ما از یک تقویم دارد. آتنی‌ها از این تقویم در درجۀ اول برای تنظیم عیدهای پرشماری که در طول سال داشتند، استفاده می‌کردند. عیدهای آتنی به دو دسته تقسیم می‌شدند: حدود ۸۰ عید سالانه و شمار زیادی عیدهای ماهانه که روزهای برگزاری آنها در پیش و پسِ آغاز هر ماه هِلالی تعیین شده بود.
«تقویم شهری آتنی» هم مثل برخی تقویم‌های پاراپیگما سال‌ها را شمسی-قمری و با تناوب ۱۲ یا ۱۳ ماه قمری نشان می‌داد. آتنی‌ها هر ماه هِلالی را بر اساس عید اصلی‌ای که در جریان دور قمری آن برگزار می‌شد، نامگذاری کرده بودند. آنها دورهای سالانه‌ای که بدین ترتیب تشکیل می‌شدند را هر سال به‌کمک کبیسه‌سازی (افزودن یک ماه هِلالی دیگر به ۱۲ ماه سال) تا حد ممکن با اعتدال تابستانی هماهنگ می‌کردند.
«تقویم شهری» هم مثل «تقویم المپیکی» توالی سال‌ها را نشان می‌داد. در آتن هر یک از سال‌ها به اِسم آرخُن اِپُنیموس (Eponymos Archon، یا «فرمانروای نام‌گذار») حاکم بر آتن در آن سال نامگذاری می‌شد. دست کم از سدۀ پنجم میلادی مسئولیت برگزاری عیدهای مذهبی سالانه برعهدۀ آرخُن قرار گرفته بود، و در نتیجه آرخُن مسئول پاسداری از «تقویم شهری» نیز شمرده می‌شد. البته اصطلاح «آرخُن اِپُنیموس» تا پیش از سلطۀ رُمی‌ها (رومی‌ها) بر منطقه در سدۀ دوم پیش از میلاد در نوشته‌های یونانی به‌چشم نمی‌خورد.
بنا بر شواهد آتنی‌ها نام آرخُن‌ها را روی کتیبه‌ای سنگی حک می‌کردند که دربردارندۀ یگانه فهرست رسمی نام مقام‌های شهر بود. پژوهشگران امروزه این فهرست را به سه دوره تقسیم می‌کنند:
- از زمان شکل‌گیری تا ۴۸۱ و ۴۸۰ پیش از میلاد
- از ۴۸۰ و ۴۷۹ تا ۳۰۲ و ۳۰۱ پیش از میلاد
- از دوران هلنیستی تا ۱۰۱ و ۱۰۰ پیش از میلاد
علاوه بر این، تاریخ‌نویسان یونان باستان «سال آرخُنی» را در تاریخ‌گذاری رویدادها به دو روش به‌کار می‌بردند:
- نام آرخُن را در کنار نام رویدادی که پیشاپیش با سال حکمرانی او گره خورده بود می‌آوردند؛ یا
- از نام آرخُن برای مشخص کردن سال مربوط به یک رویداد تاریخی استفاده می‌کردند.
برای نمونه، توکیدیدس تاریخ آغاز جنگ پلوپونزی را آخرین ماه قمری در زمان آرخُنی پیتودُروس (Pythodorus) ذکر کرده است (کتاب ۲، فصل ۲، بند ۱).
نکتۀ دیگر این که پس از انتشار فهرست برندگان اُلمپیک توسط هیپیاس اهل اِلیس، گاه‌شناسان یونان باستان شروع به تهیه و تنظیم نمودارهایی مشابه کردند که بر اساس توالی آرخُن‌های آتِن و یا فهرست‌های سالانۀ سران دولت-شهرهای دیگر (مثل اِفورها (Ephors = ریش‌سفیدان) در اسپارت و کاهنه‌های هِرا در آرگُس (Argos)) بود.
بدین ترتیب شمارش سال‌ها برای آتنی‌های باستان (و پژوهشگران امروز) بدین شکل امکان‌پذیر شد:
- اُل. ۱. ۷۲ = آرخُنیِ هیپّارخوس = 492.۱ پیش از میلاد
- اُل ۲. ۷۲ = آرخُنی هیبریلیدیس = 0/۴۹۱ پیش از میلاد
- اُل ۳. ۷۲ = آرخُنی فاینیپّوس = 490.۸۹ پیش از میلاد
- اُل ۴. ۷۲ = آرخُنی آریستیدیس = 489.۸ پیش از میلاد
- اُل ۱. ۷۳ = آرخُنی آن‌خیسیس = 488.۷ پیش از میلاد
نام‌های دوازده ماه قمری در «تقویم شهری آتنی» به ترتیب عبارت بودند از:
- هِکاتُم‌بایون (Hekatombaion)
- مِتاگِییت‌نیون (Metageitnion)
- بُییدرومیون (Boidromion)
- پیانوپسیون (Pyanopsion)
- مایماک‌تِریون (Maimakterion)
- پوسِئیدیون (Poseidon)
- گامیلیون (Gamelion)
- آنتِستیریون (Anthesterion)
- اِلافی‌بُلیون (Elaphebolion)
- مُئونیخیون (Mounikhion)
- تارگیلیون (Thargelion)
- اسکیروفُریون (Skirophorion)
هر ماه با رویت هلال ماه در آسمان آغاز می‌شد و ۲۹ یا ۳۰ روز (یک دور قمری) طول می‌کشید تا یک سال ۳۵۴ یا ۳۵۵ روزه کامل شود. آرخُنِ اِپُنیموس گاهی اوقات (و از قرار معلوم با قدری بی‌دقتی) برای کبیسه‌سازی ماه سیزدهمی را به سال اضافه می‌کرد، که معمولن (اما نه همیشه) پوسئیدیون دوم محسوب می‌شد. با این کار هماهنگی «تقویم شهری» با فصل‌های سال به‌هم نمی‌خورد. سال‌هایی که به این ترتیب کبیسه می‌شدند ۳۸۴ روز داشتند. هر سال شهری کم و بیش هنگام اولین رویت ماه نو پس از اعتدال تابستانی (اول هِکاتُم‌بایون) آغاز می‌شد.
آتِنی‌ها برای اشاره به دو نوع دور قمری از دو واژۀ مختلف استفاده می‌کردند: ماه ۳۰ روزه «کامل» و نوع ۲۹ روزۀ آن «توخالی» نامیده می‌شد. برای جبران این نکته که مجموع دو دور قمری در حقیقت ۵۹.۰۶ روز را تشکیل می‌داد بعضی روزها را از بعضی ماه‌ها حذف می‌کردند. پژوهشگران هنوز به‌طور دقیق نمی‌دانند یک آرخُن برای تعیین این که از کدام ماه باید یک روز حذف شود و بعد هم کدام روز را باید حذف کرد چه روشی به‌کار می‌برده است. فقط می‌دانیم که این گونه روزها را از یک سوم آخر یک دور قمری حذف می‌کردند.
هر ماه هِلالی در آتِن به دو مرحلۀ ده روزه تقسیم می‌شد که مرحلۀ سومی هم به دنبال داشتند، و تقسیم این سه مرحله بر اساس دگرگونی‌های شکل رویت ماه بدین ترتیب بود: تربیع اول، بدر کامل، و بعد کمرنگی. روز اول ماه را نومینیا (noumenia) یا «ماه نو» می‌نامیدند. سپس روزها را می‌شمردند تا به روز بیستم برسند، آنگاه شمارش معکوس به سمت آخرین روز دور قمری آغاز می‌شد. آتنی‌ها، به‌بیان دقیق، فقط روزهای مرحلۀ دوم ماه (یازدهم تا نوزدهم) را شماره‌گذاری می‌کردند. ولی، برای مثال، روز پنجم ماه را «پنجمین بار طلوع ماه» و روز بیست و چهارم ماه را «هفتمین بار کمرنگی ماه» می‌گفتند. علاوه بر این، آتنی‌ها به بیستم ماه گاهی «بیستم» و گاهی «ده روز مانده» می‌گفتند. آخرین روز ماه هِنی کای نِئا (hene kai nea) یا «کهنه و نو» نام داشت.
پژوهشگران در این مورد هم توافق ندارند که آتنی‌ها برای اِعلام «ماه کامل» یا «ماه توخالی» هِلالی و نیز کبیسه‌سازی سال سیزده‌ماهه بیشتر به مشاهده‌های نجومی مداوم تکیه می‌کردند یا به محاسبه‌های ریاضی محض. با این حال، آنها تا میانۀ سدۀ پنجم پیش از میلاد متوجه شده بودند که «تقویم عیدها»شان وحشتناک پیچیده شده و خیلی وقت‌ها با هنگام‌شناسی عیدها بنا بر سال خورشیدی و حتا با خود فصل‌های سال مطابقت پیدا نمی‌کند. تلاش‌ها برای اصلاح این تقویم در ۶/۴۰۷ پیش از میلاد آغاز شد (نک. به تقویم متونی)، ولی آتنی‌ها هرگز «تقویم شهری» را یکسر کنار نگذاشتند.
تقویم شورایی
«تقویم شورایی» در آتِن فقط یک کاربرد عملی داشت: ثبت و تاریخ‌گذاری تراکنش‌های مالی.
استفاده از تقویم مستقل ده‌ماهی «شورایی» در آتن باستان در اواخر سدۀ ششم پیش از میلاد رایج شد. در این تقویم هر یک از ماه‌ها نشانگر دورۀ چرخشی جانشینی پریتانی (Prytany؛ رئیس شورای شهر) بود. هر پریتانی نمایندۀ یکی از ده فیلی (Phyles؛ یا «فیله» = قبیله) ایالت آتیکا در شورای شهر آتِن یا بولی (Boule؛ یا «بوله»، شورای پانصدنفری) بود.
امروزه می‌توان «تقویم شورایی» را هم یک تقویم به معنای واقعی کلمه در نظر گرفت، اما این تقویم در آتن باستان فقط یک کاربرد عملی داشت: ثبت و تاریخ‌گذاری تراکنش‌های مالی به پیشنهاد «شورای پانصدنفری» در صورت تصویب شدن در اِکلیسیا (Ekklesia؛ شورای عمومی). این گونه تراکنش‌ها معمولن عبارت بودند از برآورد خراج‌ها، مالیات‌های پرداختی، ردیف‌های بودجۀ دولتی (برای ساخت و سازهای بزرگ و برگزاری عیدها)، وام به کیش‌های دینی، پرداخت دستمزدها، و محاسبۀ بهره. برخی پژوهشگران به همین خاطر «تقویم شورایی» را «تقویم سناتوری»، «تقویم مالیاتی»، یا «تقویم بولی» می‌نامند.
ده ماه شورایی (پریتانی) عبارت بودند از:
- اِریخته‌ئیس (Erektheis)
- آیگه‌ئیس (Aigeis)
- پان‌دیونیس (Pandionis)
- لِئونتیس (Leontis)
- آکامانتیس (Akamantis)
- اُینه‌ئیس (Oineis)
- کِکروپیس (Kekropis)
- هیپّوتُنتیس (Hippothontis)
- آیانتیس (Aiantis)
- آنتیوخیس (Antiokhis)
هر یک از این ماه‌ها بین ۳۵ تا ۳۸ روز طول می‌کشید، که کم و بیش به‌طور مساوی در درازای سالی که از قرار معلوم خودبه‌خود ۳۶۵ یا ۳۶۶ روزه بوده تقسیم می‌شدند. «سال شورایی» هم از نیمۀ تابستان آغاز می‌شد، اما تا سال ۶/۴۰۷ پیش از میلاد رسمن با «تقویم شهری» منطبق نبود. ترتیب تصدی مقام پریتانی‌ها در آتن هر سال با قرعه‌کشی مشخص می‌شد، و قرعه‌کشی را در آغاز یک هفته بعد از اعتدال تابستانی (اولِ ماهِ پریتانیِ یکم) شروع می‌کردند. سال شورایی معادل نزدیک سال خورشیدی بود.
ارسطو (سیاست آتنی، فصل ۴۳، بند ۲) می‌نویسد که چهار پریتانی اول هر کدام ۳۶ روز حکومت را در دست داشتند و شش پریتانی آخر هر کدام ۳۵ روز؛ اما این ترتیب فقط وقتی درست درآمد که آتنی‌ها روز اول تقویم «شهری» و «شورایی» را در سال ۴۰۷ پیش از میلاد بر هم منطبق کردند (یعنی اول هِکاتُم‌بایون = اولِ ماهِ پریتانی یکم) و «تقویم شورایی» را نیز به‌صورت خورشیدی-قمری درآوردند. البته حتا بعد از این کارها هم الگوی بالا سفت و سخت رعایت نمی‌شد. روز اول سال در تقویم‌های «شهری» و «شورایی» تا رسیدن به سدۀ چهارم پیش از میلاد همچنان فقط کم و بیش و باری به هر جهت یکی حساب می‌شد. پژوهشگران تا همین امروز اطمینان ندارند آیا آتنی‌ها بنا بر قول و قرار رسمی این دو را یکی حساب می‌کردند یا این یکی شدن فقط تصادفی رخ می‌داد.
از این گذشته، تعداد «قبیله‌ها»ی آتیکا هم ثابت نمی‌ماند، و مدت زمان ماه بولی یا دورۀ ریاست سرکردۀ هر قبیله بر «شورای پانصدنفری» به همین خاطر کم و زیاد می‌شد. آتن در سال ۶/۳۰۷ پیش از میلاد دو قبیلۀ مقدونی به قبیله‌های آتیکا اضافه کرد، و بدین ترتیب «سال شورایی» به ۱۲ ماه پریتانی تقسیم شد. در ۳/۲۲۴ پیش از میلاد قبیلۀ سیزدهمی هم به این جمع وارد کردند، و مدتی بعد در ۰/۲۰۱ پیش از میلاد دو قبیلۀ مقدونی قبلی را به‌هم زدند که در نتیجه تعداد پریتانی‌ها به ۱۱ نفر کاهش یافت. چیزی نگذشت که یک قبیلۀ دوازدهم تازه تشکیل شد، که تا ۷/۱۲۶ پیش از میلاد پابرجا بود، و بعد باز قبیلۀ دیگری به آن اضافه شد. در نتیجه آتن با ۱۳ پریتانی به حیات سیاسی خود ادامه داد تا عاقبت «شورای پانصدنفری» منحل شد.
مجموع دانسته‌های ما درمورد «تقویم شورایی» از کهن‌نوشت‌های گوناگون گرفته شده است. فرمان‌های مالی مکتوب در آتن دربردارندۀ نام قبیله‌ای که فلان پریتانی نمایندۀ آن بود، نام منشی نبشتگر سند، و نام مقام ناظر بر صدور آن فرمان بودند. امروزه تعیین سال ثبت یک تراکنش به‌خصوص در صورتی امکان‌پذیر است که بدانیم منشی «شورای پانصدنفری» در آن سال چه کسی بوده. برخی کهن‌نوشت‌ها حاوی گزارش کار پریتانی و تاریخ تراکنشی که آرخُن صورت داده نیز هستند. اگر میزان بهرۀ وام‌ها در گزارشی عنوان شده باشد می‌توان طول مدت ماه بولی مربوط به آن گزارش را نیز محاسبه کرد، ولی خوش‌بینانه‌ترین توصیف برای این گونه اشاره‌ها «جسته گریخته» است.
در هر صورت، از تطابق روز اول سال که بگذریم، آتنی‌ها هیچ‌گاه به‌طور نظام‌مند دست به برهم‌گذاری تقویم‌های «شهری» و «شورایی» (یعنی جور درآوردن ۱۲ ماه هِلالی با ۱۰، ۱۱ یا ۱۳ ماه بولی) نزدند، و هرگز الگوی روشمندی برای برابرسازی تاریخ‌های موجود در تقویم‌های مختلف درست نکردند. پژوهشگران فقط به‌طور تقریبی می‌توانند این برابرسازی‌ها را با محاسبۀ تعداد روزهای بین دو تراکنش ثبت‌شده در دو تقویم مختلف یا یکی از آن دو انجام دهند، ولی این گونه برابرسازی‌ها (به‌ویژه اگر مربوط به پیش از ۴۰۷ پیش از میلاد باشند) به بغرنجی و غیرقابل فهم بودن معروف اند.
تقویم مِتونی
به‌نظر می‌رسد مِتون از ستاره‌شناسان بابِلی باستان الگو گرفته و بعد تقویم خود را با «تقویم شهری» آتن همسو کرده است.
تقویم دیگر آتنی‌ها اِنّه‌آکای‌دِکائِتریس (enneakaidekaetris = نوزده سال)، «دور نوزده‌سالۀ شمسی-قمری» یا «تقویم مِتونی» بود. مِتون اهل آتِن (Meton)، ریاضی‌دان و ستاره‌شناس قرن پنجم پیش از میلاد، تقویم خود را در ۴۳۲ پیش از میلاد ارائه کرد. بنا بر محاسبات او یک دورۀ نوزده‌ساله از سال خورشیدی به تقریب نزدیک برابر بود با ۲۳۵ ماه قمری (تفاوت این دو از چند ساعت بیشتر نمی‌شد). این دو رقم پس از گرد کردنْ دوری شامل ۶۹۴۰ روز کامل به‌وجود می‌آورند. «دور متونی» هر ۲۱۹ سال یک روز کامل به خطا می‌رود.
با ارائۀ تقویم مِتونی، آتنی‌ها توانستند دو تقویم نجومی خود (خورشیدی و قمری) را به‌طرزی دقیق و نظام‌مند و با استفاده از روش محاسباتی ۱۲۵ ماه «کامل» (۳۰ روزه) و ۱۱۰ ماه «توخالی» (۲۹ روزه)، با کبیسه‌سازی هر ۷ سال در یک دور گردش (۲۳۵ = 19 × ۱۲ + ۷)، برهم هماهنگ کنند. نخستین «دور مِتونی» از اعتدال تابستانی سال ۴۳۲ پیش از میلاد تا اعتدال تابستانی سال ۴۱۳ پیش از میلاد بود.
به‌نظر می‌رسد مِتون در تنظیم تقویم خود از ستاره‌شناسان بابِلی الگو گرفته و بعد این تقویم را با «تقویم شهری» آتِن همسو کرده است. دور ۱۹سالۀ ۲۳۵ ماه هِلالی در «تقویم مِتون» درست از رویت نخستین «ماه نو» بعد از اعتدال تابستانی آغاز می‌شد. از سوی دیگر، آغاز دور ۱۹سالۀ تقویم بابِلی نخستین رویت هِلال ماه پس از اعتدال بهاری بود. البته بابِلی‌ها تقویم خود را تازه در اواخر سدۀ ششم پیش از میلاد علاوه بر مشاهدۀ نجومی با محاسبات ریاضی تکمیل کردند. در هر صورت، پیروی دقیق آرخُن‌های آتِن از تقویم تازۀ مِتون هنوز جای بحث دارد.
دور کالّیپوسی
صد سال بعد، یکی از شاگردان آکادِمیای افلاطون به نام کالّیپوس اهل کیزینکوس (Cyzicus؛ شهری باستانی در شمال غرب آناتولی) مدت زمان سال خورشیدی را با محاسبه‌ای دقیق‌تر ۱.۴ + ۳۶۵ روز تعیین کرد. او برای این کار فقط ۱۹ سال دور متونی را در عدد ۴ ضرب کرده و بعد یک روز از پایان آخرین دور ۱۹ساله کم کرده بود. کالّیپوس با این کار یک دور خورشیدی ۷۶ساله را کشف کرد که از ۹۴۰ دور قمری یا ۲۷۷۵۹ روز تشکیل می‌شد. نخستین «دور کالّیپوسی» در اعتدال تابستانی سال ۳۳۰ پیش از میلاد آغاز شد. کالّیپوس از ماه‌های هِلالی «تقویم شهری آتِنی» برای ایجاد تقویم خورشیدی-قمری خود استفاده کرد. «دورهای کالّیپوسی» بعدها برای ستاره‌شناسانی مثل بطلمیوس بسیار مفید واقع شدند.
مقایسۀ تقویم‌ها
امروزه تلاش پژوهشگران برای تبدیل تاریخ‌های ثبت‌شده در تقویم‌های آتِنی گوناگون به معادل‌های میلادی با طیفی از دشواری‌ها روبه‌رو می‌شود، زیرا طرز نوشته شدن این تاریخ‌ها متفاوت است و از اشاره‌های مستقیم و آسان‌فهم تا معادله‌های مریخی بغرنج و عریض و طویل را دربر دارد.
در یک سوی این طیف، سال‌های مربوط به هر اُلیمپیاد یا فهرست آرخُن‌های آتِن (به استثنای چند خطای قابل بحث) اکنون تثبیت شده و تبدیل میلادی بیشتر این سال‌ها را پژوهشگران در سرتاسر جهان بدون چون و چرا به‌کار می‌برند. البته اگر نویسندگان باستانیِ متنی به یک رخداد نجومی معلوم (مثل خورشید یا ماه گرفتگی، اعتدال‌های فصلی، و مانند این‌ها) اشاره کرده باشند، تبدیل تاریخ یادشده در آن متن دقیق و سرراست خواهد بود. برای نمونه، توکیدیدس (کتاب ۴، فصل ۵۲) یک خورشیدگرفتگی جزئی را ثبت کرده که در اولین روزهای هشتمین تابستان پس از آغاز جنگ پلوپونزی در یونان رخ داده است، سالی که او آن را سال آرخُنی پیتودُروس می‌داند (کتاب ۲، فصل ۲، بند ۱). تاریخ این کسوف ۲۴ مارس ۴۲۴ پیش از میلاد بوده است.
در سوی دیگر، وقتی پژوهشگران معادل‌سازی تقویم‌های «فصلی»، «شهری»، و «شورایی» را با هم مقایسه می‌کنند با مسائلی هر دم پیچیده‌تر روبه‌رو می‌شوند. هم‌زمانی‌های تثبیت‌شده بین تقویم‌های «فصلی» و «شهری» آتنی و معادل‌های میلادی آنها فقط ترسیمی کلی از مسئله ارائه می‌دهند، چون فرآیند کبیسه‌سازی از همان ابتدا (حتا پس از آمدن «دورهای متونی») با بی‌دقتی همراه بود. یک نمونه، پذیرفته‌ترین شکل معادل‌سازی ماه‌های آتِنی با ماه‌های میلادی است:
تابستان
- هِکاتُم‌بایون: ژوئیه/اوت
- مِتاگِییت‌نیون: اوت/سپتامبر
- بُییدرومیون: سپتامبر/اُکتبر
پاییز
- پیانوپسیون: اُکتبر/نوامبر
- مایماک‌تِریون: نوامبر/دسامبر
- پوسِئیدیون: دسامبر/ژانویه
زمستان
- گامیلیون: ژانویه/فوریه
- آنتِستیریون: فوریه/مارس
- اِلافی‌بُلیون: مارس/آوریل
بهار
- مُئونیخیون: آوریل/مِه
- تارگیلیون: مه/ژوئن
- اسکیروفُریون: ژوئن/ژوئیه
در حالی که مردم ایالت آتیکا خیلی سرسری از این ترتیب پیروی می‌کردند. مثلن اول هِکاتُم‌بایون می‌توانست سیزدهمین یا چهاردهمین «ماه نو» پس از آغاز سال پیشین باشد و ممکن بود در هر یک از روزهای بین میانۀ ژوئن تا میانۀ ژوئیه بیفتد. از این گذشته، توکیدیدس هم در اشاره به فصل‌های سال در نوشته‌های خود با همین بی‌قیدی عمل کرده است.
نکتۀ دیگر این که در «سال شورایی» معادل امروزی دیگری به‌جز اعتدال تابستانی وجود ندارد. اول ماه پریتانی یکم، کم و بیش همواره به هفتۀ اول ژوئیه می‌افتاد (البته از بعد از سال ۴۰۷ پیش از میلاد)، اما آغاز «سال شورایی» می‌توانست هر روزی از میانۀ تارگیلیون تا میانۀ هِکاتُم‌بایون باشد.
در نبود هرگونه محاسبۀ بهره برای این یا آن وام به‌خصوص هم تعیین طول دقیق یکی از ماه‌های بولی هر یک از سال‌های شورایی امکان‌پذیر نیست.
اگر پژوهشگری بخواهد تاریخ میلادی دقیق یکی از مناسبت‌های آتنی یا یونانی را مشخص کند، باید اول جدولی برای کنار هم قرار دادن دو تقویم «شهری» و «شورایی» (در صورت امکان) تنظیم کند و بعد خانه‌های این جدول را با بیشترین اطلاع‌های موجود در کهن‌نوشت‌ها و شواهد متنی پر کند. با این همه، غلتیدن به دامان بحث‌های تخصصی بی‌اندازه بغرنج دربارۀ این دو تقویم هنوز خطری است که حتا دامنگیر زبده‌ترین کارشناسان این عرصه هم می‌شود. یک نمونۀ معروف مباحثۀ به‌ظاهر پایان‌ناپذیر (و اغلب تند و تیز) پروفسور بنجامین مِریت و پروفسور ویلیام پریچِت بر سر روش رایج تشخیص وقت در آتیکا است، که در سال ۱۹۴۰ با همکاری یکدیگر کتابی دربارۀ گاه‌شناسی آتن در دورۀ هلنیستی منتشر کردند.
بحث و جدل‌هایی از نوع بالا اغلب دربردارندۀ بازتاب‌های عمیقی از پژوهش روی تقویم‌های آتنی هستند که طبعن برای پاسخ‌دهی به گمانه‌زنی‌ها و روش‌شناسی‌ها، بازسازی پیشنهادی تقویم‌ها، و حتا کتیبه‌شناسی آتنی ضروری است. پژوهشگران این عرصه همچنان باید با محدودیت‌های کتیبه‌خوانی، قضاوت‌های گوناگون دربارۀ شواهد نوشتاری، و بعد اختلاف نظر بر سر معادله‌ها (به‌ویژه برابرسازی ماه‌های «کامل» و «توخالی» با سال‌های کبیسه) در راستای همسو کردن دو تقویم با استفاده از نقطه‌های ثابت معلوم، دست و پنجه نرم کنند. اختلاف نظرهایی از این دست گاه به جروبحث‌هایی چنان شدید و بی‌سرانجام منتهی می‌شود که اکنون ده‌ها سال است کمتر پژوهشگری جرئت ورود به این محشر کبرا را پیدا کرده است. با این همه، بازسازی روش آتنی‌ها در گاه‌شناسی برای معادل‌سازی دقیق با تقویم میلادی اهمیت بنیانی دارد، هرچند هر گونه نتیجه‌گیری هنوز با ضریب پررنگی از خطا همراه خواهد بود.
نکتۀ آخر این که تاریخ‌دانان و کارشناسان پژوهش‌های کلاسیک همواره برای سال‌های پیش از ورود تقویم گریگوری به عرصۀ گاه‌شناسی در ۱۵۸۲ میلادی معادل میلادی جولیوسی (اگر معلوم باشد) فراهم می‌کنند. برای تعیین یک تاریخ گریگوری از روی تاریخ‌های جولیوسی در دوره‌های کلاسیک و هلنیستی نخستین (۵۰۰ تا ۳۰۰ پیش از میلاد) باید ۵ روز از آن کم کرد؛ در دوره‌های هلنیستی پسین تا دورۀ نخستین جمهوری رُم (۳۰۰ تا ۲۰۰ پیش از میلاد) ۴ روز کم می‌شود؛ و برای دوره‌های میانه تا پسین جمهوری رُم (۲۰۰ تا ۱۰۰ پیش از میلاد) ۳ روز.
