دانش و فناوری در ایران کهن

شهر سوخته یکی از بزرگترین شهرهای باستانی است که در جنوب شرقی ایران و در استان سیستان و بلوچستان جای گرفته است. هم اکنون اطراف این شهر که در سال ۲۰۱۴ میلادی در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید ، بیابانی خشک است اما در گذشته دشتی بود که به نوعی تاثیر بسیاری در ایجاد تمدن و فرهنگ داشت و طی سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۰۰۰ پیش از میلاد یکی از پرجمعیت‌ترین شهرها بوده است. اما علت تمایز این شهر باستانی از نظایر آن وجود یافته‌هایی است که مشابه آن در دیگر مناطق جهان به دست نیامده است . کشف مواردی چون اولین چشم مصنوعی جهان یا اولین انیمیشن سازی در آن است. هم‌چنین در ادامه به نقش شوش ، در توسعه علم در جهان خواهیم پرداخت . پس با این مقاله از تاریخ ما همراه باشید تا با دانش و فناوری در ایران کهن بیشتر آشنا شوید.

شهر سوخته و کشف اولین چشم مصنوعی در آن

چند سال پیش طی پژوهش‌های باستان شناسی در شهر سوخته اسکلت یک زن با سن حدود ۲۸ تا ۳۲ ساله یافته شد که روی جمجمه‌ی او یک چشم مصنوعی قرار داشت که با وجود گذشت سال‌های بسیار هنوز سالم باقی مانده است. در واقع این رویداد نشانی از پیشرفته بودن شهر سوخته دارد. بررسی‌های بیشتر نشان داد که این زن از طبقه ثروتمند نبوده است. این چشم مصنوعی تا سال ۱۳۸۸ خورشیدی در هیچ موزه‌ای به نمایش نیامد و در حال حاضر هم امکان بازدید از این چشم مصنوعی وجود ندارد.

پژوهشگران در ابتدای کشف این اثر از کارکرد آن مطلع نبودند در واقع اولین حدسی که درباره ماهیت شیء یافت شده در کاوش‌های شهر سوخته زده شد، در واقع ادعاى بزرگى بود و نیاز به اثبات داشت؛ این شیء می‌توانست چشمی مصنوعی باشد که نزدیک به پنج هزار سال پیش، در حفره چشم یکی از ساکنان شهر سوخته قرار داشته است.

علاوه بر این نظریه، احتمال دیگری نیز مطرح بود که به دلایل بسیاری، همان ابتدای کار رد شد. این احتمال عبارت از این بود که همانند اقوامى چون مصریان باستان، ساکنان شهر سوخته نیز در تدفین مردگان‌شان، مهره‌ای روی چشم آن‌ها می‌گذاشته‌اند. دلایل رد این احتمال بسیار روشن بود؛ اول اینکه در هیچ یک از گورهای کشف شده در شهر سوخته، نمونه‌اى مشابه دیده نشده بود؛ در حالی که این سنت تدفین، سنتی عمومی بوده و در هر مجموعه گوری می‌توان نمونه‌های مشابه آن را یافت. با این حال، تمام بررسی‌ها نشان می‌داد چنین سنتی در شهر سوخته وجود نداشته است.

دلیل دیگر این بود که مهره‌ها روی هر دو چشم قرار می‌گرفتند، به شکل منفرد نبودند و علاوه بر این، قرار گرفتن این مهره‌ها نیازی به تثبیت در حفره چشم نداشت؛ به طوری که به سادگی و بی‌هیچ تمهیدی روی چشم مردگان گذاشته می‌شدند. گذشته از تمام این دلایل، این شیء، شیئی نبود که پس از مرگ بر چشم این فرد قرار گرفته باشد؛ تحقیقات انسان‌شناسى نشان داد که آثار یک جور عفونت زیر طاق ابرو و حدقه چشم چپ اسکلت وجود دارد. این موضوع، احتمال بیمارى چشم و نابینایى آن را تقویت می‌کرد و نشان مى‌داد که این شىء در زمان حیات فرد، روى چشم آسیب دیده را مى‌پوشانده است.

اما برای قطعی شدن چشم مصنوعی بودن این شیء، بررسی‌های دقیق‌تری لازم بود. به همین دلیل، این شیء از داخل کاسه چشم اسکلت خارج شد و به پایگاه منتقل شد. بررسی‌های ابتدایی روی جنس این شیء انجام گرفت. به نظر می‌رسد که ماده اصلى این شىء، قیر طبیعى مخلوط با چربى جانورى بوده است، زیرا با محاسبه چگالى یا وزن مخصوص شیء مورد نظر، مشخص شد که در میان مواد موجود در طبیعت، قیر طبیعى، نزدیک‌ترین جرم حجمی به آن را دارد. علاوه بر این، قبلا در شهر سوخته قیر به دست آمده بود و آشنایى مردمان شهر سوخته با قیر پدیده اثبات شده‌اى بود.

این احتمال وقتى قوی‌تر شد که زیر میکروسکوپ، آثار و بقایای الیاف نخی‌ای که این شیء را محکم می‌کردند، دیده شد. شىء عجیب دیگرى هم در کنار این اسکلت و داخل سبدى حصیرى متعلق به این اسکلت پیدا شد؛ جنس این شیء از چرم بود و به نظر می‌رسد این کیسه چرمى ، نوعی قاب لنز بوده که در مواقع مورد نیاز (مثلا هنگام خواب) از آن براى نگهدارى چشم مصنوعى استفاده می‌شده است.

نخستین انیمیشن سازی در شهر سوخته

وقتی واژه انیمیشن یا پویا نمایی را می‌شنویم بی اختیار یاد تکنولوژی در عصر حاضر می‌افتیم اما جالب است بدانید که نیاکان ما در هزاران سال پیش تصاویر متحرکی را ایجاد می‌کردند که قطعا باعث شگفتی است.

در طی عملیات حفاری سال ۱۹۸۳ میلادی باستان شناسان ایتالیایی در شهر سوخته موفق به کشف جامی سفالین شدند. جامی که نقوش قرمز رنگ با ویژگی های خاصی بر روی بدنه اش دیده می شد. نقوش ظرف شامل بز و درخت بود اما این تصاویر ساده حامل پیامی بود که همه را شگفت زده کرد. بز نقش شده بر روی این جام در پنج حرکت به سمت درخت می رود تا از شاخه درخت تغذیه کند. این پنج فریم (حرکت) نمایشی بود از اولین پویانمایی (انیمیشن ) در دنیا که توسط مردمان باهوش و زبردست شهرسوخته ایجاد شده بود. در ویدئوی زیر می‌توانید پویا نمایی حاصل از یکبار چرخش این جام را مشاهده کنید.

کشف این ظرف سفالی با نقوشی متفاوت و منحصر به فرد نشان از حضور مردمانی باهوش و خلاق در پنج هزار سال پیش در جنوب شرفی ایران دارد.برای بازدید این ظرف سفالی پنج هزار ساله باید به موزه ایران باستان در تهران بروید. جام شهرسوخته در یکی از ویترین های وسط بخش تاریخی موزه نگهداری می شود.

 

قدیمی‌ترین تخته نرد جهان در شهر سوخته

از گور باستانی موسوم به شماره ۷۶۱، کهن‌ترین تخته نرد جهان به همراه ۶۰ مهره از آن در شهر سوخته پیدا شده است. این تخته نرد بسیار قدیمی تر از تخته نردی است که در گورستان سلطنتی «اور» در بین النهرین پیدا شده بود.

این تخته نرد از چوب آبنوس و به شمایل مستطیل است. روی این تخته نرد، ماری که ۲۰ بار به دور خود حلقه زده و دمش را در دهان گرفته، نقش بسته است. این تخته نرد ۲۰ خانه بازی و ۶۰ مهره دارد. مهره‌ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد قرار داشتند از سنگ‌های رایج در شهر سوخته یعنی از لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده‌اند.

شوش ، بزرگترین پایگاه دانش

شهر شوش در جنوب غربی ایران که قرنها پایتخت و پایگاه تمدن و هنر عیلامیان بود، پس از انهدام امپراطوری عیلام نیز عظمت دیرین خود را حفظ نمود. قدمت این شهر تاریخی به پنج هزار سال پیش از میلاد مسیح می رسد. این شهر بر روی چهار تپه قرار گرفته و وسعت آن مجموعاً چهار کیلومتر مربع است. در هزارۀ چهارم پیش از میلاد یعنی سه هزار سال پیش از میلاد مسیح بزرگترین کشف بشر یعنی اختراع خط در شهر شوش صورت گرفت (تمدن ایرانی اثر چند تن خاورشناس، ۱۳۳۷، ترجمۀ عیسی بهنام، بنگاه ترجمه و تشر کتاب، ص ۵-۷۲). این نکته نیز گفتنی است که شهر شوش مرکز علم و معرفت و دارای کتابخانه ها و مراکز علمی و تحقیقی در تاریخ باستان بوده است.

دانشمندان از گوشه و کنار جهان همانند فیلسوفان، پزشکان، منجمان و سایر اندیشمندان هرگاه مورد غضب و بی مهری حکومتهای سرزمین خود قرار می گرفته اند، به شوش پناه می آوردند. یونانیان در برخی از ابعاد و جهات و جوانب علمی هنوز به پایه تمدنهای مشرق زمین از جمله بین النهرین نرسیده بوده اند. آنان تا سده های نهم و حتی هشتم پیش از میلاد به خاطر برخی کاستیها و ضعفها در زبان یونانی، نمی توانستند اشعار قافیه دار بسُرایند. از آنجایی که قافیه (Metrik) موجب آسانتر به خاطر سپرده شدن سرودها می شود، از طریق تجارت و رفت و آمدهای یونانیان به کرانه های دریای مدیترانه ( ) از تمدنهای فنقیه (Phoinikien) و سومر (Sumer) آوانگاری (Phonographie) احتمالاً در همان مقطع زمانی یعنی از سدۀ هشتم پیش از میلاد مسیح به بعد به یونان برده شد و یونان توانست تحولی عظیم در سرودن اشعار به وجود بیاورد و شاعران آن سرزمین در سده های هفتم و ششم پیش از میلاد مسیح اشعار قافیه دار بسُرایند.

نوع دیگری از اختراعات در شوش وسایل گردونه‌ای با حرکت دورانی ناپیوسته از انواع دیگر ماشین‌هایی بود که در دوران پیشین  اختراع شده و به کار می‌رفته است.وسیله ریسندگی و مته سوراخ‌ کن دورانی دو نمونه از این قبیل ماشین‌ها بود.اختراع چرخ را که یک‌ وسیله دورانی با حرکت پیوسته است می‌توان جزو بزرگ‌ترین اکتشافات‌ انسانی محسوب داشت، نخستین نمونه‌های چرخ‌های چوبی در شوش‌ و مناطق جنوبی ایران به دست آمده است.

هومر (Homer) شاعر نامدار و برجسته یونان در سدۀ نهم پیش از میلاد هنوز به خاطر نقیصه فوق در زبان یونانی، در مقام آن نبود که اشعار قافیه دار بسُراید. مجموعه جاودانی به نام «ایلیادوداُدیسه» (IIIyade + Odisse) که بخشی از داستان جنگ تروا (Trojanischer Krieg) را باز می تاباند، معرف مشکل اوزان شعری است. به گواهی تاریخ، سومریان نخستین کسانی بودند که در تاریخ بشر آوا را بکار بردند (Phonetik) و ترسیم آواها (Phonographie) را جهت سهولت در زبانها از جمله در امر سُرودن اشعار به جهانیان ارائه نمودند و آموختند. اشتیاق و علاقه یونانیان برای ایجاد روابط تنگاتنگ با اقوام شرقی پیشینه ای بسیار کهن دارد و این داد و ستدهای فرهنگی و علمی و نیز هنری همه در سایه تجارت، مهاجرت، جنگ و سایر عوامل تاریخی تحقق یافته است. برخی از شاعران، مورخان و متفکران یونانی که به مشرق زمین مسافرت و یا مهاجرت کرده اند، بی هیچ پرده پوشی به این حقیقت اذعان داشته و مشرق زمین را کانون معرفت دانسته اند.

به استناد اسناد و مدارک به جای مانده از دانشمندان و صاحب نظران یونانی، ایران هخامنشی سرزمین فرهنگ پرور و مهد علم و هنر بوده و مرکزی برای مبادلات اطلاعات علمی در خاورمیانه به شمار می آمده است. آگاهی داریم که در مقاطعی که سلسله فوق در اوج اقتدار و عظمت خود بود و قلمرو فرمانروایی ایرانیان از رود دانوب (Donau) در اروپا و حبشه  در افریقا بود، یونانیان آسیای صغیر، مصریان، بابلیان و هندیهای غربی و ساکنان کرانه های سند (Indus) و پنجاب (Panschab) همگی اتباع ایران به حساب می آمدند. ایرانیان به روایت یونانیان، با هر علمی که آشنا می شدند و به هر دانشی که دست می یافتند، در حفظ و گسترش آن و نیز انتقالش به سرزمینهای دیگر می کوشیدند.

 

سایر منابع

کارناوال – نخستین پویانمایی جهان در شهر سوخته سیستان

دنیای اقتصاد- کشفیات و اختراعات ایرانی‌ها