عجایب تخت جمشید؛ بنای اسرارآمیز هخامنشیان

تخت جمشید یا ارگ پارسه پایتخت باشکوه و اسرارانگیز ایران در دوره امپراتوری هخامنشیان است که در مرودشت، در نزدیکی شیراز مرکز استان فارس، قرار دارد و در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. تخت جمشید یا قصر شاهی جمشید با وجود حوادث مختلف، از حمله اسکندر تا سیل و بلایای طبیعی، همچنان شکوه و اقتدار خود را در طول قرن‌ها حفظ کرده است. برای نمونه، یکی از این شگفتی ها زیرزمین تخت جمشید است. آبراهه های زیرزمینی تخت جمشید در عمق ۹ متری به‌گونه‌ای حفاری شده‌اند که سیلاب را بدون آسیب به سازه تخلیه کنند. در ادامه بیشتر از عجایب تخت جمشید خواهیم گفت.

تخت جمشید چگونه ساخته شد

_{عکاس: داریوش محمدخانی}

«پیش از این در این مکان دژی وجود نداشت به خواست اهورامزدا من این دژ را ساختم… و من آن را استوار، زیبا و مقاوم ساختم. همان طور که میل من بود».

«داریوش اول»

بنای عظیم و اعجاب‌آور تخت جمشید با یک طرح مهندسی دقیق و توسط مهندسان متبحر آن دوران با نقشه، محاسبه‌های دقیق ریاضی و معماری ساخته شده است. این یادگار هخامنشیان، به دستور داریوش بزرگ در محلی که به گفته‌ی نبشته‌اش پیش از آن ساختمان و بنایی نبوده، بنا شد. وی دامنه‌ی کوه رحمت را انتخاب کرد. برای این کار حتی بخشی از سطح دامنه‌ی سنگی کوه را مورد استفاده قرار  دادند و بقیه صفه را با به کار بردن سنگ‌های بزرگ مکعب شکل ساختند.

یکی از مواردی که شاید خیلی‌ها در مورد تخت جمشید تصور می‌کنند، این مطلب است که این مکان بنای تماماً سنگی است و کاملا با تخته سنگ‌های بزرگ ساخته شده است. اما جالب است که بدانید در ساخت تخت جمشید از مصالحی دیگر مانند خشت، آجر و چوب نیز استفاده کرده‌اند. سقف‌های کاخ‌ها و بناهای تخت جمشید از چوب ساخته شده و در دیوارها نیز خشت و آجر به کار رفته است. همین امر باعث شده است که در هنگام حمله‌ی اسکندر این مکان در آتش سوخته شود و فقط قسمت‌هایی که در آن‌ها سنگ کار شده است، مانند ستون‌ها و دروازه‌ها باقی بمانند.

هخامنشیان از سنگ‌های یک‌پارچه و عظیمی چون سنگ آهک که هم از استحکام برخوردار بود هم به آسانی تراش می‌خورد، استفاده کردند. همین یک‌پارچه بودن سنگ‌ها عاملی برای مقاومت بنا به ویژه در برابر مخاطراتی چون زلزله بوده است. سنگ‌ها بدون ملات و تنها با استفاده از بست‌های آهنی در کنار یکدیگر محکم می‌شدند. این بست‌ها نیز از بروز حرکت‌های اضافی یا منفرد قطعات سنگی جلوگیری به عمل می‌آوردند و با افزایش یکپارچگی بنا، باعث مقاومت بنا می‌شد.

یکی از ویژگی‌های مهم بناهای هخامنشی، سیستم پی سازی آن‌ها است. با اینکه حداکثر ارتفاع صفه تخت جمشید در بخش غربی به حدود ۱۴ متر می‌رسد، کاوش‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد که زیرسازی نمای صفه تا حدود سه متر پایین‌تر نیز ادامه دارد و حتی برای این صفه پی مستقل ساخته‌اند. با توجه به ساخته شدن تخت جمشید روی صفه‌ای یک‌پارچه، در صورت بروز حرکات افقی در لایه‌های زمین، امکان لرزیدن مجموعه‌ی صفه و بناهای روی آن با یکدیگر فراهم بوده است. چنین چیدمانی مشابه با اصول اولیه‌ی ساخت بناهای مدرن ضدزلزله است.

معماری تخت جمشید

_{عکاس: داریوش محمدخانی}

در ساخت تخت جمشید،، هنرمندان و معماران زیادی از سراسر قلمرو هخامنشیان، مانند سنگ‌تراشان یونانی و لیدیایی حضور و همکاری داشتند که با الهام از هنرهایی چون بابلی، آشوری، ایلامی و اوراتویی و ترکیب آن با هنر ایرانی، تخت جمشید را برای همیشه جاودانه برپاکردند.

آن‌ها حتی مصالح مورد نیاز را از اقصا ‌نقاط امپراتوری تهیه می‌کردند. این امر نشان‌دهنده‌ی توان بالای مدیریتی هخامنشیان در ساخت چنین بنای باشکوهی است.

راز پله های تخت جمشید

_{عکاس: داریوش محمدخانی}

در بدو ورود به تخت جمشید، یک جفت پلکان قرینه خواهید دید که باید از آن‌ها بالا بروید. در حین بالا رفتن متوجه خواهید شد با اینکه از پله‌های زیادی بالا رفتید اما احساس خستگی نکردید و به‌راحتی می‌توانید با همراهانتان گفت‌وگو کنید، اگر فردی مسن نیز کنارتان باشد و از او بپرسید آیا خسته شده است، در جواب خواهد گفت خیر و این دقیقاً همان راز پله های تخت جمشید است.

معماران پلکان های تخت جمشید را با شگفتی ساخته‌اند، پاخیز بیسار کوتاه و کم ارتفاع ساخته‌اند و علت آن هم این بوده است که بزرگان اداری و سپاهی بتوانند به آسانی و با وقار، هم گروه و در حالی که با هم گفت‌وگو می‌کنند از آن‌ها بالا روند که تصویری از این صحنه را بر پلکان‌های کاخ آپادانا و کاخ مرکزی می‌توانید ببینید. پس این قضیه که گفته می‌شود پلکان را به این علت این‌گونه ساخته‌اند که سواران از آن بالا بروند اشتباه است، چراکه در ایران باستان با اسب به درون کاخ شاهی رفتن، ممنوع بوده و نشانه خوار داشتن بارگاه فرمانروا به‌شمار می‌رفته است. جالب است بدانید که در ساخت این پلکان‌ها، سنگ‌های نامنظم و بزرگ آهکی به کار برده‌اند، بدون ملات روی هم چیده شده، با بست‌های فلزی بهم پیوند خورده‌اند و از هر تخته سنگی نیز چهار یا پنج پله درآورده‌اند.

ستون های تخت جمشید

_{عکاس: داریوش محمدخانی}

یکی از سؤال‌هایی که در بازدید از تخت جمشید برای شما پیش می‌آید، این است که چگونه در آن زمان توانسته‌اند چنین ستون‌های عظیمی را برپا کنند؟ ستون‌های بلند و پابرجای تخت جمشید یکی دیگر از شگفتی‌های آن است. این ستون‌ها چند قسمت ساخته شده که با استفاده از قرقره‌های فلزی و برنزی که نمونه‌هایی از آن در خزانه به دست آمده است و با به کار گیری ماشین‌های اولیه، روی هم سوار شده‌اند. معماران روی ستونی که می‌خواستند برپاکنند، چند علامت یکسان بر لبه قطعات مجاور هم، پیش از آن که بالا برده شوند، حک می‌کردند و این نقاط در سوار کردن قطعات روی هم می‌افتادند و خط دلخواه و طرح مورد نظر ایجاد می‌شد.

برای اتصال سنگ‌ها نیز چند روش به کار می‌رفت؛ یکی از این روش‌ه، روش قفل و جفت بود که قسمتی از یک تخته سنگ را برجسته ساخته و به همان نسبت یک گودی در تخته سنگ دیگر می‌کندند و دو سنگ را به هم می‌چسباندند.

اما روشی که بیشتر استفاده کردند، این بود که در دو سنگ مجاور دو گودی همانند و مرتبط ایجاد می‌کردند و آن‌ها را با میله‌ی آهنی به هم بسته و روی آن سرب مذاب ریخته و صیقل می‌دادند؛ این بست‌ها به‌صورت دم چلچله‌ای، استوانه، قلمی و سرتبری ساخته می‌شدند. بد نسیت بدانید بست‌های دم چلچه‌ای در برابر زلزله مقاوم هستند.

زیرزمین تخت جمشید

_{عکاس: داریوش محمدخانی}

شگفتی‌ها و عجایب تخت جمشید فقط به آنچه که روی صفه وجود دارد و در معرض دید بازدیدکنندگان است، محدود نمی‌شود. جالب است بدانید که در زیر این تختگاه، عجایب دیگری نیز وجود دارد که همچنان باستان‌شناسان در حال پژوهش و کاوش‌های باستان‌شناختی روی آن هستند. این شگفتی آبراهه‌ها و کانال‌های زیرزمینی تخت جمشید است که به‌منظور دفع فاضلاب و آب‌های جمع شده روی صفه ایجاد شده‌اند.

این سازه‌ها سیستم‌های پیچیده‌ی آب‌گردانی و فاضلاب یا «اگو» هستند که طول آن‌ها به بیش از دو کیلومتر می‌رسد و در برخی بخش‌ها تا حدود پنج تا ۶ متر نیز عمق دارند و با قیر اندود شده‌اند. آب باران و فاضلاب از طریق این کانال‌ها به خارج از تختگاه هدایت می‌شد.

در بسیاری از کاخ‌ها نیز ناودان‌های سفالی آب را به داخل کانال‌های زیرزمینی انتقال می‌دادند و این آب‌ها به‌صورت شبکه‌ی به هم پیوسته توسط کانال‌ها به ضلع جنوب شرقی تختگاه و محل خروجی کانال‌ها هدایت می‌شد. آبراهه‌های این مجموعه‌ی تاریخی، یکی از پیچیده‌ترین سیستم‌های تاریخی دفع آب به شمار می‌روند.

چاه سنگی تخت جمشید

_{عکاس: داریوش محمدخانی}

چاه سنگی، یکی دیگر از شگفتی‌های و عجایب تخت جمشید است که در شمال شرقی صفه قرار دارد. این چاه در بستری سنگی ایجاد شده است و دهانه‌ی آن حدود پنج در پنج متر با عمق آن حدود ۲۲ تا ۲۷ متر است. کاربرد چاه سنگی که تا امروز سالم باقی مانده، برای دفع آب باران و سیلاب بوده است. البته در تخت جمشید به غیر از این چاه، چاه‌های دیگری نیز وجود دارد.

گنج های تخت جمشید

_{عکاس: داریوش محمدخانی}

زمانی که اسکندر و سربازانش به این مکان حمله کردند، از دیدن گنجینه تخت جمشید به حیرت آمدند. حتی نویسنده‌های یونانی در مورد گنجینه‌های عمارت خزانه گزارش‌های شگفت‌انگیزی نوشته‌اند؛ برای مثال دیودوروس سیسیلی می‌گوید:

«سقف‌ها از نقره و طلا آکنده بود که در جمع‌بندی نهایی اگر طلا را به نقره محاسبه کنیم جمعاً بالغ بر ۱۲۰ هزار تالنت نقره می‌شود».

و در جای دیگر نیز می‌نویسد:

«… ثروتمندترین شهر زیر آسمان خانه‌های خصوصی در طول سال‌ها از ثروت و جلال انباشته بود… بسیاری از خانه‌های افراد عادی از انواع مبل و لباس مملو بود. از تخت جمشید نقره زیادی برده شد و طلای غارت شده هم کم نبود. لباس‌های زیادی به رنگ ارغوانی و طلاکاری شده پاداش فاتحان بود».

با این همه وصفی که از این گنجینه گفته شده، آنچه که امروزه به دست آمده است، باقی مانده‌ی غارت مقدونیان است. آن‌ها هر چیزی را که نتوانسته بودند با خود ببرند را نابود کردند و به آتش کشیدند. در این مکان، اشیای گران‌بهایی چون ظرف‌های سنگی، مجسمه‌های سنگی، پارچه‌ها و لباسه‌های فاخر، مبل‌ها، سلاح‌هایی چون شمشیر، دشنه، نیزه و جوشن‌هایی با حلقه‌های طلا، اشیای تزیینی و… نگهداری می‌شده است.

نگاره ها و نقوش برجسته تخت جمشید

_{عکاس: داریوش محمدخانی}

در تخت جمشید، نگاره ها و نقوش برجسته‌ی حجاری شده روی سنگ بی‌شمار وجود دارد. جالب‌تر آن که این نقوش، دارای رنگ و تزئین‌هایی نیز بوده است. جای سوراخ‌هایی که روی آن‌ها وجود دارد نشان می‌دهد که بعضی از حجاری‌های برجسته و سرستون‌ها با سنگ‌ها و فلزات گران‌بها، برگه و ورقه‌های طلایی تزیین شده و دارای رنگ بودند.

نکته‌ای دیگر آن که اگر به نقوش به کاررفته ‌در تخت جمشید توجه کنید، صحنه‌ای از جنگ و خونریزی وجود ندارد و تصاویری چون پیشکش‌های ملل تابعه، بزرگان، سربازان همگی با نیم رخ حجاری شده‌اند و حس دوستی و آرامش را نشان می‌دهند. شاید جالب باشد که بدانید در هیچ یک از نگاره‌های تخت جمشید، تصویری از زن دیده نمی‌شود و این ممکن است به‌دلیل رسمی بودن نقوش و نگاره‌ها باشد.

حقایق‌ دیگر در مورد تخت جمشید

_{عکاس: داریوش محمدخانی}

تخت جمشید پر از شگفتی است و سخن گفتن از عجایب آن به این راحتی نیست. در زیر با بعضی دیگر از حقایق این بنا آشنا می‌شوید:

• ساخت‌وساز در تخت جمشید هیچ‌گاه تمام نشد و تا زمان حمله‌ی اسکندر تعمیر و ساخت بناهای صفه ادامه داشته است و دلیل این امر نیز بقایای کاخی نیمه تمام است که به «دروازه‌ی نیمه‌ تمام» معروف است. به‌دلیل همین ناتمام ماندن کار، اطلاعات بسیار مهمی درباره‌ی معماری و هنر پیکرتراشی هخامنشیان در اختیار قرار گرفته است.
• هخامنشیان به استفاده‌ی بهینه‌ی مصالح توجه داشتند؛ به‌ویژه برای مصالحی که از راه دور تهیه می‌شد؛ مانند چوب درخت سدر که از لبنان به تخت جمشید می‌آورند.
• برای محافظت چوب در برابر رطوبت و حشرات سطح چوب را با قیر، الیاف گیاهی و گچ پوشش می‌دادند.
• کاخ تچر یا کاخ اختصاصی داریوش، یکی از نخستین کاخ‌هایی که روی صفه ساخته شد. این کاخ از سنگ‌های خاکستری و بسیار پاک تراش خورده و صیقلی ساخته شده بود به‌طوری که عکس آدمی در آن می‌افتاد؛ به همین جهت به «آینه خانه» یا «تالار آینه» هم نیز معروف است.
• وقتی از دوازه ملل عبور می‌کنید، اگر به دیوارها دقت کنید متوجه‌ی نوشته‌هایی می‌شوید که رو آن‌ها حک شده است. این نوشته‌ها در واقع توسط افرادی که در گذشته از تخت جمشید دیدن کردن نوشته شده است. افراد نامی و گمنامی که نام و تاریخ بازدید خود از این مکان را حک کرده‌اند. کسانی چون کارستن نیبور (سال ۱۷۶۵ میلادی)، کاپیتان جان ملکم (سال ۱۸۰۰ و ۱۸۱۰ میلادی)، سر هارفورد جونز بریجز (سال ۱۸۰۹میلادی)، جیمز موریه (۱۸۱۰میلادی)، کنت دوگوبینو، استانلی (۱۸۷۰میلادی) و شارل تکسیه.

عکس کاور: داریوش محمدخانی