امپراطوری فراعنه از آغاز تا حکومت پارسیان بر مصر

در این مبحث سخن از اوضاع کلی مصر در زمینه های گوناگون از ۲۶۵۰ تا ۳۲۲ پیش از میلاد مسیح است. پژوهشگران با مطالعۀ شرایط طبیعی و اقلیمی مصر کوشیده اند تا به ریشه های عوامل زیستی و تولید کشاورزی در این سرزمین پی ببرند. احتمالاً یونانیان بیشترین اخبار و اطلاعات دربارۀ سرزمین مصر و تاریخ آن به جهانیان داده اند. گرچه همین امر در مورد ایرانیان نیز کم و بیش صادق است. یونانیان به مصر «ایگیپتن»[۱] گفته و براین باور بودند که از نظر ریشۀ لغوی[۲] مجهول و قابل ردیابی نیست. زبان شناسان این واژه را از ریشۀ «قبط»[۳] و مصریان راهمان کُپتیان (قبطیان)[۴] دانسته اند. از نظر اقتصادی رود نیل برای مصریان سرنوشت ساز بوده و به همین دلیل در آثار و اسناد پیشین کرونیست ها به مصر سرزمین نیل و سرزمینی که در درۀ نیل واقع است، می گفته اند. نام یا واژه کهن مصری «کِمِت»[۵] به معنای «سرزمین سیاه»[۶] در برابر و مقایسۀ «زمین سرخ»[۷] واقع در صحرا معنا شده است. اقلیم مصر خشک و کم باران است. در مصر علیا هرگز باران نباریده است.  سرزمین مصر از دوران باستان با افزایش و کاهش فرآورده های کشاورزی و دامی برخوردار بوده و اقتصاد پیوسته نقش اساسی را در این سرزمین ایفا می کرده است. از دوران کهن جانورانی چون تمساح[۸] ، اسب آبی معروف به «اسب نیل»[۹]، شیر، بزکوهی[۱۰]و در ادوار بسیار پیشین حتی فیل[۱۱]و زرافه[۱۲] در مصر شناخته شده اند. برخی از این جانوران بعد ها به عنوان اقلام صادراتی به سرزمین دیگر فروخته می شده اند. بخشی از قلمرو مصر دارای درختان بسیار کم بوده و نخلستان هایی در آن سرزمین وجود دارد. درختان بلوط و کاج و پاره ای از درختانی  که به آب کم نیاز دارند به وسیلۀ مسافران و جهانگردان در فهرست درختان مصری آورده شده است.

بخش بارور مصر سرزمینی به پهنای ۲۵ کیلومتر است و مسافتی در حدود ۸۵ کیلومتر را در برمی گیرد که بیابانی است و به بلندی هایی محدود می گردد و در زمین صاف و مسطحی گسترده می شود که دلتا نام گرفته است. هرودت ناحیۀ دلتا را هدیۀ نیل به مصریان دانسته است. رود نیل از ماه ژوئیه تا اکتبر هر سال طغیان می کند و مصریان باستان پس از فرونشستن امواج در رسوبات ساحلی بذرافشانی می کرده اند. هردوت مصر را سرزمینی نیمه حاصلخیز در مقایسه با کشورهای اروپایی به شمار آورده است. دوران پیش از تاریخ و باستانی مصر را مان تو (مان تن)[۱۳] کاهن مصری که در زمان بطلمیوس دوم[۱۴] ملقب به فیلادف می زیسته است همراه تاریخ مصر زمان خویش به زبان یونانی نوشت، بخشهایی از نوشته های او به دست ژوزفوس[۱۵]، ژولیوس آفریکانوس[۱۶] و اوسبیوس[۱۷] رسیده است.

مان تن تاریخ مصر را از زمان منس[۱۸] تا تسخیر دوبارۀ آن توسط اردشیر سوم هخامنشی (۳۴۲ پیش از میلاد مسیح) و سی امین سلسلۀ آن سرزمین به رشتۀ تحریر درآورده است. فهرست بندی های این کاهن مورخ و کرونولوژی وی هنوز هم ملاک کار مورخان و مصرشناسان است. البته این کاهن اطلاعات کامل و کافی دربارۀ حوادث روی داده در سلسله های مصری را نداشته است. از منابع مهم دیگر می توان از سنگنبشتۀ پالرمو[۱۹] در زمان سلسلۀ پنجم و پاپیروس تورین[۲۰] از سلسلۀ نوزدهم نام برد که فهرست فراعنۀ مصر و زندگی نامۀ آنان را گزارش کرده اند. این مآخذ و اسناد متفقاً برای سلسلۀ هشتم مصر ۹۵۵ سال و برای سلسلۀ دوازدهم ۲۱۳ سال عمر گزارش کرده اند. این گزارش ها همراه با محاسبات نجومی به تدریج فهرست زمان بندی شدۀ تاریخ مصر قدیم را به وجود آوردند.

در واقع کرونولوژی تاریخ مصر باستان در آغاز دورۀ امپراطوری باستانی، مبدأ زمان بندی و تاریخ گذاری کاهنان و مورخان بوده است. تقویم مصریان از همان ابتدا نجومی بوده و مصریان سیر کهکشان ها و تحولات کرات  سماوی را مورد توجه خاص قرارداده بوده اند. در میان مردم بین النهرین از جمله بابلیان نیز وضع بدین گونه بوده است. درخشیدن «ستارۀ سوتیس»[۲۱] در میان منجمان مصری مبدأ سال نو مصریان قرار گرفته است، به چنین سال نجومی، مصریان «سال نیل»[۲۲] یا «سال سوتیس»[۲۳] می گفته اند و هر دو با نام های مختلف در یک روز آغاز می شده اند. طغیان رود نیل و فرونشستن آن نیز از ملاک ها و مبادی دیگر تقاویم کهن مصریان بوده است. مورخان و کرونیست ها آغاز تاریخ سه دورۀ مصریان را سال های ۴۲۲۵ ، ۲۷۷۲ ، ۱۳۱۷ پیش از میلاد ذکر کرده اند که سال ۴۲۲۵ پیش از میلاد مسیح دقیق و سنوات دیگر تقریبی می باشند. باستان شناسان با به دست آوردن آثار باستانی برهمین  اساس آنها را تاریخ گذاری کرده اند و با محاسبات نجومی مصریان براساس «سال سوتیس» تفاوتی به دست نیاورده و در محاسباتشان دچار مشکل نشده اند. طغیان نیل در هر سال و در حدود اواسط ماه ژوئیه (هفتمین ماه میلادی) به ظاهر غیر نجومی، ولی مصریان این رویداد سالیانه را دقیقاً نجومی تلقی کرده و تقاویم خود را برآن مبنا تنظیم و تدوین کرده اند. برخی از مصر شناسان ملاک و مبدأ قرار گرفتن زمان طغیان رود نیل را متعلق به ادوار بعدی یعنی پس از آغاز تاریخ مصریان دانسته اند.  

دانشمندان و صاحبنظران  در قلمرو دانش هیئت و نجوم، بیشتر به این اصل معتقدند که سال نیل دقیقاً ۳۶۵ روز و اختلافی جزئی با «سال خورشیدی»[۲۴] داشته که مصریان با مشاهدۀ ستارۀ سوتیس در سال ۲۳۰۰ پیش از میلاد مسیح آنرا برطرف کرده و با محاسبات دقیق نجومی منطبق نموده اند و از آن به بعد طغیان نیل و طلوع ستاره سوتیس همزمان بوده و سال نیل و سال سوتیس همانگونه که اشاره شد، همزمان آغاز می شده اند. سال سوتیس….. ۳۶۵ روز بوده است. مصریان وقتی به گذشتۀ تاریخ مصر مراجعه کرده و رویدادهای کهکشانی را از زبان و نوشتۀ منجمان پیشین مصری مطالعه کرده اند، به این نتیجه رسیده اند که هزارۀ پنجم پیش از میلاد مسیح تقویم نجومی بر همین پایه و اساس تنظیم شده است. مصریان طلوع و غروب خورشید را ملاک و مبدأ هر گونه زمان بندی قرار داده و سی بارطلوع و سی بارغروب خورشید را یک ماه و دوازده برابر این مقطع زمانی را یکسال می دانسته اند. به منجمان مصری نسبت داده شده است که آنها فاصله زمانی بین دو بار طلوع خورشید را به ۲۴ بخش همانگونه که امروز نیز متداول است تقسیم کرده اند. بابلیان در سال ۱۷۰۰ پیش از میلاد مسیح یعنی عمر حمورابی[۲۵] تقویم نجومی خود را تنظیم کرده اند. برخی آنرا سال ۲۰۰۰  پیش از میلاد مسیح نوشته اند که درست به نظر نمی رسد.

مِنِس نخستین پادشاه مصر حدوداً درسال ۲۴۰۰ پیش از میلاد مسیح به سلطنت رسید و سلسلۀ چهارم مصر از ۲۲۰۰- ۲۳۰۰ پیش از میلاد و پایان کار سلسلۀ ششم مصر حدود ۲۰۴۰ پیش از میلاد مسیح ثبت شده است. از سال ۲۰۰۰ پیش از میلاد مسیح به بعد نظام زمان بندی تاریخی مصر و بین النهرین بر یکدیگر منطبق شده است و این گونه پیداست که اصلاحات قابل توجهی در تقاویم و زمان سنجی نجومی طرفین صورت نگرفته است و از سال ۱۵۸ پیش از میلاد مسیح به بعد تنها در موارد اندک و معدود نوسان های جزئی و قابل چشم پوشی مشاهده شده است[۲۶].

[۱] . Aigypten

[۲] . Etymologie

[۳] .  Koptos

[۴] . Koptier

[۵] . Kemet

[۶] . Schwarzes Land

[۷] . Rotes Land`

[۸] . Krokodil

[۹] . Nilpferd

[۱۰] . Antilope

[۱۱] . Elfant

[۱۲] . Giraffe

[۱۳] . Manethotn

[۱۴] . Ptolemaios II. (Philadellphus)

[۱۵] . Josephus

[۱۶] . Julius Afrikanus

[۱۷] . Eusebius

[۱۸] . Menes

[۱۹] . Palermostein

[۲۰] . Turino Papyrus

[۲۱] . Sotis (Sirius)

[۲۲] . Niljahr

[۲۳] . Sothisjahr

[۲۴] . Sonnenjahr

[۲۵] . Hammuradi (1728-1686 v.ch)

[۲۶] . Randa, A.: HB. Der  Weltgeschichte, Bd. I, SP. 232-3

منبع : کتاب تاریخ مصر باستان

نویسنده : دکتر اردشیر خدادادیان

نشر الکترونیکی سایت تاریخ ما