توتانخامون فرعون سدۀ چهاردهم مصر

نام این فرعون در منابع شرقی به صورت توت انخ – آمون[۱]  و توت – آنک – آمون[۲] و … نوشته شده است. او از فراعنۀ سلسلۀ هجدهم و براساس  منابع شرقی از ۱۳۵۰ تا ۱۳۴۲ پیش از میلاد مسیح سلطنت کرد. وی برخلاف سلف خود آمنوفیس چهارم که پرستش آمون خدای بزرگ و سنتی مصریان را ممنوع اعلام کرده بود، آیین آمون پرستی را از نو احیاء نمود و به کاهنان معابد آمون اجازه  وا مکان بازگشت به سر کار خود را داد و به همین جهت او مدتها مورد حمایت کاهنان آمون قرار داشت و از نفوذ بی کران آنها برخوردار بود. وی تب را یک بار دیگر به عنوان کانون پرستش آمون در آورد و بزرگترین معبد این رب النوع را در آنجا ساخت و آراست.

از آثار و یادمان هایی که از وی به دست آمده است، معبد عظیم آمون در تب و مقبرۀ بزرگ او را که حاوی اشیاء گرانبها بوده است می توان نام برد. این مقبره در سال ۱۹۲۲ میلادی توسط کاوشگران آثار باستانی کشف و مورد مطالعه و ارزیابی قرار گرفته است[۳]. کرونیست های اروپایی نام او را به صورت «توتن – خامون» نوشته و مرگ وی را حدود سال ۱۳۴۹ پیش از میلاد مسیح دانسته اند. براساس همین منابع این فرعون تقریباً از سال ۱۳۵۸ پیش از میلاد  مسیح به تخت سلطنت مصر جلوس کرده است[۴].

در منابع تاریخی مصر باستان آمده است که آمنوفیس چهارم ملقب به اخناتون دارای چندین داماد بوده که سه تن از آنان مورد توجه وی و ملکۀ نفر تی تی (نفر ته ته) بوده اند. از میان این سه داماد توتانخامون از دو داماد دیگر محبوبیت بیشتری داشته و شخص ملکه نفرته ته وی راهمانند فرزندان  خود گرامی می داشته است. به همین دلیل پذیرفتی است اگر برخی از مورخان و کرونیست ها این واقعیت را پذیرفته باشند که نفرته ته مادر همسر توتانخامون (توتن خامون) او را به پادشاهی رسانیده باشد[۵]. وی از دورۀ جوانی انسانی سنت گرا پای بند به اصول اخلاقی و دینی پدران و به اصطلاح نیاکان خود بوده است. او کاملاً با انقلاب دینی اخناتون (آمنوفیس چهارم) مخالف بوده و اگر در برخی منابع تاریخی از چگونگی و علت مرگ آمنوفیس چهارم اظهار بی اطلاعی شده است، در پاره ای منابع دیگر کاهنان آمون و پاره ای از مخالفان اخناتون و انقلاب مذهبی وی را نشانه گرفته اند.

این گونه به نظر می رسد که پس از مرگ مرموز اخناتون همسر وی نفرته ته در نامه ای به پادشاه هیتی تقاضا نمود که ترتیبی بدهد که ولیعهد هیتی با وی ازدواج کند. این درخواست پذیرفته شد و پسر و جانشین آیندۀ پادشاه هیتی با بیوۀ اخناتون پیوند زناشویی بست. تحلیل گران براین باورند که این ازدواج کاملاً سیاسی و جهت ترمیم مناسبات میان مصر و هیتی بوده است و با این وصف توتانخامون توانست با اصطکاک کمتری زمام دار باشد. توتانخامون در مصر دچار مشکلی با رقیبی سرسخت به نام هرمهب[۶]شد که به دنبال تاج و تخت سلطنت مصر بود. هرمهب کاهنان مصری را علیه توتانخامون تحریک و گرچۀ دربارۀ مرگ وی نیز در تاریخ اظهار بی اطلاعی شده است، ولی زمان کوتاه زمام داری او می تواند سرنوشت را بهتر روشن کند.

وی با رواج دادن و رونق بخشیدن دوباره به آیین پرستش آمون، قطعاً به تحریک و توصیۀ کاهنان آمون، مظاهر آتون پرستی را از نقوش، تصاویر و دیواره های معابد و مقابر زدود. این امر از یک سو موجبات آزردگی خاطر پیروان آتون و یاران آمنوفیس چهارم (اخناتون) را فراهم کرد و از سوی دیگر گروهی از همین مخالفان این گونه اقدامات، وی را نتهم به اعمال ناخوشایند دیگر نیز نمودند.

مقبرۀ توتانخامون یکی از معدود مقابری است که پس از گذشت قریب سه هزار سال کماکان دسن نخورده مانده است. اشیاء، نقوش و پاره ای نوشته هایی بر دیواره های این قبر، تصویر ارزشمندی از دورۀ حاکمیت وی به پژوهشگران داده است. وی خود لباس بسیار زیبا و قیمتی به تن داشته و این می رساند که مردم مصر در شرایط مناسب و رفاه مطلوب اجتماعی به سر می برده اند، زیرا در دورۀ حاکمیت فقر و نابسامانی بر سرزمین فراعنۀ در مقابر زمام داران و صاحبمنصبان نیز اشیاء گرانبها  و لباس های زیبا و زیور و زینت آلات گذاشته نمی شده است، حتی مومیایی اجساد فراعنه و بزرگان کاملاً معمولی ومتعارف بوده است. ابزار و اشیاء و لوازمی که از قبر توتانخامون به دست کاوشگران افتاده است، از نظر سبک هنری و شیوۀ پرداخت و خلق آنها توجه هنرشناسان را به خود جلب نموده و مصرشناسان را به مطالعات عمیق ترو دقیق تری دربارۀ هنر عصر این فرعون ترغیب نموده است.

این اشیاء از نظر ارزش و سبک و ساختار هنری همگی به یکسان و همطراز و هم ارزش نیستند. برخی از ظروف از سنگ های مرمر سفید بسیار زیبا و محکم و با اشکال و نقوش متنوع و درهم آمیخته و در عین حال سخت قابل مطالعه می باشند، در مقبرۀ وی صندلی شخصی فرعون که بسیار زیبا و نسبتاًً بزرگ بوده، به دست کاوشگران افتادهاست. گرادگرد این صندلی جواهرات مختلف آرایش داده و به اصطلاح ترصیع شده است. در ردیف پایین زینت کاری ظریفی همانند خاتم کاری توسط هنرمندان متخصص و با سلیقۀ این هنر صورت گرفته است. پاره ای از علائم روی ظروف و اشیاء به دست آمده اسرارآمیز و رمزگونه و نامأنوس به نظر می رسد. نه تنها باستان شناسان، بلکه هنرشناسان نیز از تجربه، تحلیل و ارزیابی این آثار ناتوان بوده اند.

بی تردید هر چند زمان به دنیا آمدن او را کسی نمی داند، ولی وی در جوانی از دنیا رفته و کاوشگران آثار به دست آمده از مقبرۀ او را جزوِ لوازم زندگی شخصی او در جهان به شمار آورده اند. افزون بر اشیاء و ابزار و لوازم فوق، صندوقچه ای نیز از قبر توتانخامون به دست آمده که در دو طرف آن دونقش زیبا وجود دارد. یکی نقشی است که صحنه ای از شکار شیر توسط پادشاه را ترسیم و در صحنۀ دیگر نبرد او با دشمنان را مجسم می کند. او در هر دو صحنه روی بر ارابۀ جنگی خود ایستاده و شیرهای زخمی را نظاره می کند و دشمنانی را که با تیرهای او سوراخ سوراخ شده اند، می نگرد. در صحنۀ دوم دشمنان تیر خورده و از پای درآمده در زیر سم اسبان پادشاه دست و پا می زنند و پادشاه با متانت و وقار پیروزمندانۀ خود ارزش، اهمیت و ابهت این پیکار را مضاعف کرده است.[۷]

[۱] . Tut – anx – amon

[۲] . Tut – ank – Amon

[۳] . معین ، محمد: فرهنگ فارسی، جلد ۵ (اعلام ، ص ۳۹۸)

[۴] . Herzfeld, Bd. IV. S. 381

[۵] . بهمنش ، احمد: تاریخ مصر قدیم، جلد دوم، ص ۱۵ (چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۴۶)

[۶] . Heramhal

[۷] . نگاه کنید به: بهمنش، احمد، پیشین،

منبع : کتاب تاریخ مصر باستان

نویسنده : دکتر اردشیر خدادادیان

نشر الکترونیکی سایت تاریخ ما