تجدید بنای آتن
آتیک در معماریهای خود، از لحاظ کثرت و کمال، در قرن پنجم ق‌م رهبر سراسر یونان است. سبک دوریک، که در نواحی دیگر پیکرهای فربه و درشت را نمایش میدهد، در اینجا ظرافت و رشاقت یونیایی را به خود میگیرد; رنگ بر خط، و زیور بر نظم و تقارن افزوده میشود. کسانی که خطر میکردند و به عزم سفر دریا از دیار خویش جدا میشدند، بر پرتگاهی مخوف، در سونیون، معبدی برای پوسیدون ساخته بودند که اکنون یازده ستون از آن برجاست. ایکتینوس در الئوسیس معبد وسیعی برای دمتر طرح ریخت; به تشویق پریکلس، آتن مبالغی اعانه داد تا این معبد توسعه یابد و برای جشنواره‌های الئوسی شایسته گردد. کوهستان پنتلیکوس و ناحیه پاروس، که بزرگترین معادن رخام را در بردارند، به شهر آتن بسیار نزدیکند، و از این رو، معماران این شهر عالیترین مصالح بنایی را آسان و فراوان به دست میآورند. تا دوران شکستهای اقتصادی ما، دموکراسیها بندرت توانسته یا خواستهاند که، چنین سخاوتمندانه، هزینه بناهای عمومی را بپردازند.
هزینه بنای پارتنون هفتصد تالنت (۰۰۰،۲۰۰،۴ دلار) بود; مجسمه آتنه پارتنون (که ذخیره طلای آتن نیز بود) معادل ۰۰۰،۰۰۰،۶ دلار ارزش داشت; معادل ۰۰۰،۴۰۰،۲ دلار صرف بنای ناتمام پروپولایا، و معادل ۰۰۰،۰۰۰،۱۸ دلار در آتن و پیرایئوس صرف بناهای کوچکتر دوران پریکلس شده بود; هزینه حجاریها و تزیینات به ۰۰۰،۲۰۰،۱۶ دلار میرسد; بر روی هم، در طی شانزده سال، یعنی از ۴۴۷ تا ۴۳۱ ق‌م، مردم آتن رای دادند که ۰۰۰،۶۰۰،۵۷ دلار صرف تهیه بناهای عمومی و مجسمه‌ها و نقاشیهای آن گردد. توزیع این مبلغ بین معماران و نقاشان و مباشران و غلامان، در ایجاد رفاه و سعادت در آتن عصر پریکلس تاثیر فراوان داشت.
زمینه این فعالیتهای هنری پرشور، اکنون با ابهام بسیار به تخیل میآید. آتنیانی که از سالامیس بازگشته بودند، شهر خود را بر اثر اشغال سپاهیان ایران تقریبا یکسره ویران یافتند.
هر بنایی که ارزشی داشت، سراپا سوخته بود. این گونه حوادث فجیع، اگر روحیات مردم شهر را چون عمارات آن ضایع و ویران نکند، به آنان ثبات و نیرو میبخشد. این ((کارهای خدایی)) بسیاری از زشتیها را برطرف میکند و مسکنهای نامناسب و ناشایست را از میان بر میگیرد. دست تصادف، علی رغم عناد انسانی، بسیاری از امور را به انجام میرساند; اگر در این بحرانها خوراک به دست آید، کار و نبوغ آدمیان شهری زیباتر از شهر پیش پدید میآورد. مردم آتن، حتی پس از جنگ با ایران، قدرت کار و دهای فراوان داشتند، و روح پیروزی نیز اراده و همت آنان را در کارهای بزرگ دو چندان کرد. پس از یک نسل، آتن از نو بنا شد; مجلس اعیان تازهای تشکیل یافت; دوباره تالار شهرداری، خانه‌ها و ایوانهای نو، حصارهای دفاعی، و بندرگاه‌ها و انبارهای جدید ساخته شد. در حدود سال ۴۴۶، هیپودامس میلتوسی، بزرگترین شهرساز عهد باستان، طرح یک پیرایئوس تازه را ریخت; به جای کوچه‌های در هم و بی نقشه پیشین، خیابانهای وسیع مستقیم با چهارراه‌های منظم به وجود آورد و، در این راه، شیوهای نو برقرار ساخت. بر یکی از ارتفاعات شمال باختری آکروپولیس، و در فاصله یک کیلومتر و نیمی آن، جمعی از هنرمندانی که نامشان بر ما مجهول است، معبد پارتنون کوچکتری را بنا نهادند که به تسئوم یا معبد تسئوس معروف است. حجاران بر نماهای خارجی و کتیبه‌ها نقشهای زیبا پدید آوردند; در دو سر بنا، گرداگرد ستونهای داخلی، افریزی قرار دادند; نقاشان به رنگآمیزی گچبریها پرداختند و بر دیوارهای قسمت داخلی، که با نور کمی که از ورقه‌های نازک مرمر میگذشت روشن شده بود، تصاویری روشن و زیبا نقش کردند. تجدید بنای آکروپولیس بهترین و مهمترین کاری بود که برای معماران عصر پریکلس باقی مانده بود.
آکروپولیس از دیرباز مقر حکومت آتن و مرکز امور مذهبی آن شهر بود. تمیستوکلس بنای آن را آغاز کرد، و در آنجا معبدی را به طول صد پا ]= سی متر[ طرح ریخت، که از آن رو به ((بنای صد پایی)) شهرت یافت، ولی، پس از سقوط تمیستوکلس، این کار تعطیل شد و جبهه اولیگارشیک با ادامه آن مخالفت ورزید; زیرا معتقد بود که باید معبد آتنه را بر جای معبد قدیمی ((آتنه شهر))، که به دست ایرانیان ویران شده بود، بنا کرد، و گرنه بلا و بدبختی بر شهر نازل خواهد شد. پریکلس، که به این خرافات پابند نبود، محل ((بنای
صدپایی)) را برای پارتنون در نظر گرفت، و هر چند که کاهنان تا پایان کار همواره معترض بودند، مقصود خویش را به انجام رساند. هنرمندان دوران پریکلس، بر دامنه جنوب باختری آکروپولیس، یک اودیون یا تالار موسیقی بنیاد نهادند که، از لحاظ گنبد مخروطی شکلی که داشت، در بین عمارات آتن منحصر به فرد بود. این بنا به هجوسرایان محافظه کار بهانه داد که از آن پس سر مخروطی شکل پریکلس را اودیون یا ((تالار موسیقی)) وی بنامند. قسمت عمده تالار موسیقی از چوب ساخته شده بود، و بزودی مقهور گذشت زمان گردید. در این تالار، موسیقیدانان و نوازندگان، آهنگهای خود را به گوش مستمعین میرساندند; درامهای دیونوسوسی به معرض تماشاگذارده میشد; هر ساله، مسابقاتی که پریکلس برای نوازندگان و سرایندگان مقرر داشته بود، اجرا میگردید. این سیاستمدار، که به همه جنبه‌های مادی و معنوی امور توجه داشت، اغلب، خود از داوران مسابقات بود.
در ایام قدیم، راهی که به قله تپه منتهی میشد، پرپیچ و خم بود و بتدریج بالا میرفت. در دو سوی این جاده تندیسها و هدایایی قرار داشت که به الاهه تقدیم شده بود، و در نزدیکی قله پلکانی وسیع و باشکوه از سنگ مرمر دیده میشد که در دو سوی آن بارویی کشیده شده بود. بر بالای باروی جنوبی، کالیکراتس برای آتنه معبدی کوچک به سبک یونیایی بنا کرده بود که این الاهه را به شکل پیروزی بی بال نمایش میداد.
ستونهای کوچک اطراف این بنا را نقوش برجسته زیبایی (که بخشی از آنها در موزه آتن باقی است) میآراست. این نقوش ((پیروزیهای بالدار)) را نشان میداد که غنایم خود را به آتن میآورند. این پیروزیهای مجسم به سبک فیدیاس ساخته شدهاند و بهترین مختصات آن را در بردارند; گرچه قدرتی که در آنهاست از پیکره‌های جسیم الاهه‌های پارتنون کمتر است حرکاتی دلپذیرتر دارند،و لباسهایشان طبیعیتر تجسم یافته است. پیکره پیروزی که بند پایافزار خود را میبندد، این نام را در خور است; زیرا یکی از پیروزیهای درخشان هنر یونان است.
بر بالای پله‌های آکروپولیس، منسیکلس مدخلی بزرگ به سبک دروازه‌های موکنایی بنا کرد که دارای پنج مدخل کوچکتر بود; در جلوی هر یک رواقی ستوندار به سبک دوریک قرار داشت. بعدها، به سبب همین رواقهای ستوندار، سرتاسر این بنا به پروپولایا یا ((جلوی دروازه‌ها)) مشهور شد. این رواقها، افریز و کتیبه داشتند، و بالای هر یک را نمای مثلث شکلی زینت میداد. راهی که دروازه را به عمارت میپیوست، دارای ستونهایی بود به سبک یونیایی، که در محیط دوریک خود کاملا مشخص و نمایان بودند. داخل جناح شمالی با نقاشیهای
پولوگنوتوس و هنرمندان دیگر تزیین شده بود و چند لوحه نذری، از گل پخته یا مرمر، در آن جا داشت; بدین سبب، قسمت شمالی عمارت، ((تالار لوحه‌ها)) نام گرفته بود. جناح جنوبی که کوچکتر بود ناتمام مانده بود. کار در این قسمت، که یا بر اثر جنگ یا به منظور مخالفت با اعمال پریکلس تعطیل شده بود، مجموعهای نامتناسب از اجزای زیبا برای مدخل پارتنون برجا گذارد.
در داخل این دروازه‌ها، در سمت چپ، معبد ارختئوم بنا شده بود که به نحوی شگفتانگیز سبک شرقی داشت بنای این معبد با جنگ مصادف شد; هنگامی که آتن، بر اثر نبرد آیگوس پوتاموس، دچار فقر و آشفتگی گردید، هنوز بیش از نیمی از آن ساخته نشده بود. آغاز بنای آن پس از مرگ پریکلس بود. محافظه کارانی که از انتقام قهرمانان باستانی بیم داشتند مشوق این کار بودند. زیرا عقیده در این بود که ارختئوس و ککروپس، حتی آتنه که معبدی کهنتر داشت و مارهای مقدسی که همواره بر آنجا میگذشتند، از اینکه پارتنون بر جایگاه دیگری بنا شده بود، خاطری آزرده داشتند و در صدد بودند که از آتن انتقام بستانند.
اغراض گوناگونی که از بنای این عمارت در میان بود در نقشه آن تاثیر کرد و وحدتش را بر هم زد. یک جناح آن به آتنه شهر تعلق یافت و مجسمه قدیمی وی در آن جای گرفت، و جناح دیگر ویژه ارختئوس و پوسیدون شد. محراب، به جای آنکه با یک ردیف ستون وحدتبخش احاطه شود، در میان سه رواق مجزا قرار گرفته بود. رواق شمالی و شرقی بر ستونهای یونیایی بلندی قرار داشتند که در زیبایی از انواع خود کمتر نبودند.
در رواق شمالی، دروازه کاملی ساخته شده بود و گلهایی نقر شده بر سنگ مرمر، آن را زینت میدادند. در محراب، پیکره اولیه آتنه قرار داشت، که از چوب ساخته شده و، به اعتقاد مردم مقدس، از آسمان فرود آمده بود. چراغ بزرگی که هرگز شعلهاش نمیمرد نیز در این محراب جای داشت.
کالیماخوس، که چلینی عصر خود بود، این چراغ را از طلا ساخته و آن را، مانند سرستونهای کورنتی خود، با شکل برگهای اقوینطون آرایش داده بود. دروازه جنوبی همان رواق معروف ((دوشیزگان)) یا ((کاریابی)) بود. این دخترکان بردبار، به ظن قوی، از اعقاب زنان زنبیل به دست شرقی بودهاند. یکی از این گونه ستونها (که به شکل زنی تراشیده شده بودند) در ترالس، واقع در آسیای صغیر، به دست آمده و اصل شرقی و شاید آشوری آنها را آشکار میسازد. این پیکره‌ها از لحاظ لباس بسیار عالی ساخته شدهاند، و خمیدگی طبیعی زانوها حالت آزاد و آسوده آنان را نمایش میدهد. ولی این بانوان سخت و استوار، آن قدر نیرومند به نظر نمیآمدند که بتوانند با استحکام و قدرت خود، چون عالیترین انواع معماری، اطمینان و اعتماد در آدمی پدید آورند. این انحرافی بود ذوقی که شاید فیدیاس هرگز بدان رضا نمیداد.
