چهار حقیقت عالى ؛
بودا با پیمودن راه هشتگانه عالى به چهار حقیقت رسید؛ یعنى به حقیقت درباره رنج ، حقیقت درباره خاستگاه رنج ، حقیقت رهائى از رنج و حقیقت آن راه که به رهائى از رنج مى انجامد. این راه خود به تنهائى هدف نیست ، مقصد و مقصودى دارد که همانا ((نیروانه )) است و ذات ((جاویدى )).
نیروانه و مسیر آن را دانستیم . اینک آن چهار حقیقت را دریابیم تا در مسیر نیروانه به سر منزل مقصود برسیم :
1 حقیقت عالى رنج (دوکاهام آریا ساکام )؛ بودا مى گوید: زائیده شدن رنج است ، پیرى رنج است ، بیمارى رنج است ، مرگ رنج است ، از عزیزان دور بودن رنج است ، با ناعزیزان محشور شدن رنج است ، به آرزو نرسیدن رنج است . سخن کوتاه ، همه پنج بخش دلبستگى رنج اند.
2 خاستگاه رنج ؛ خاستگاه رنج تشنگى است . (تاناهامیل و طلب ) یعنى تشنگى کام ، تشنگى هستى و تشنگى نیستى . و همین تشنگى است کهبه دوباره زائیده شدن راه مى برد و بسته به کامرانى است .
3 رهائى از رنج ؛ رهائى از رنج همان رهائى از تشنگى است . یعنى رها کردن آن ، روگرداندن از آن ، آزادى و وارستن از آن است تا نشانى از آن به جا نماند، چون تشنگى از راه حس ها پیدا مى شود، پس رهائى از آن در خویشتن دارى و نگهدارى از درهاى حس است .
4 راه رهائى از رنج ؛ این راه همان راستى و درستى در شناخت ، در اندیشه ،
در گفتار، در کردار، در زیست ، در کوشش ، در آگاهى و در یک دلى ، یعنى سمادى است . یعنى راه هشتگانه عالى .
راه هشتگانه عالى ؛
1 شناخت درست ؛ یعنى شناختن چهار حقیقت عالى .
2 اندیشه درست ؛ آزادى از هوس ، بدخواهى و بیزارى و آزادى از آزار و ستمگرى .
3 گفتار درست ؛ خوددارى از دروغگوئى ، چرندبافى ، درشت گوئى و یاوه گوئى .
4 کردار درست ؛ پرهیز از آزردن زندگان ، یعنى کشتن ، دزدى بى عفتى .
5 زیست درست ؛ خوددارى از پیشه هائى که براى دیگران زیان آور باشد؛ چون اسلحه فروشى ، برده فروشى ، طالع بینى و…
6 کوشش درست ؛ براى دور ماندن از بدى پیروز شدن بر هر گونه بدى و شکوفاندن و نگاهداشتن هر نیکى که در رهرو پیدا مى شود.
7 آگاهى درست ؛ رهرو در این گام درباره تن ، احساسات ، دل و…آگاهى روشن دارد و آگاه زندگى مى کند.
8 یکدلى درست ؛ یعنى با آگاهى درست رو کردن به نگرش و به هر پله نگرش دل سپردن .
کتب مقدس ؛
کهن ترین کتب بودائى موجود به زبان پالى مرسوم به تى پتکه یا سه سبد یا کانون پالى مى باشد. ((سه سبد)) شامل :
1 ونیه پتکه یا سبد روشن
2 سوته پتکه یا سبد آئین
3 ابى ذمه پتکه یا سبد آئین برتر.
((سوته پتکه )) از پنج مجموعه فراهم آمده است که به ((پنج نکایه )) معروف اند. یکى از این مجموعه ها کودکه نکایه یعنى مجموعه گفتارهاى کوتاه است که خود از پانزده کتاب ساخته شده است . یکى از این پانزده کتاب به ((ذمه پده )) یا ((ذمه پده )) معروف است .
مجموعه هاى بودائى :
1 آنگوتارا نیکایا (نکایه ).
2 دیا نیکایا (نکایه ).
3 میجمى ایمانیکیا (نکایه ).
4 سامى یوتانکایه .
5 سوتانى پاتا (متن کهن بودائى ).
6 پیتاکا (سبدهاى قانون ) تالیف ۲۴۱ ق .م شامل :
الف : حکایات ، ب : انضباط، ج : شریعت .
7 یاتاگا.
8 کنجور و تنجور.
