تاریخچه قلیان در ایران و جهان

تا شما به نقطه پایان این سطر برسید، دخانیات جان یک نفر را گرفته است. در هر ۶ ثانیه یک نفر در گوشه ای از جهان بر اثر استعمال دخانیات می میرد. بسیاری دخانیات را مهم ترین عامل قابل پیشگیری مرگ و میر می دانند. این در حالی است که میزان مصرف سیگار در نوجوانان و جوانان کشور نگران کننده است و نگران کننده تر رشد و رواج روزافزون استفاده از قلیان است که میزان دود ورودی هر پک از آن تقریبا معادل ۱۰۰ پک سیگار است و هر وعده کاملش نیز با ۱۰۰ تا ۲۰۰ نخ سیگار برابری می کند.

ریشه لغوی

نام قلیان در زبان های مختلف به طور عمده از ۲ منشا هندی و ایرانی گرفته شده است. در هند و پاکستان، قلیان را «حقه» می نامند (به خاطر کلکی که در مصرف دود تنباکو زده می شود) و انگلیسی ها که بیشتر از هر کشور دیگری هند را استعمار کرده اند، به قلیان می گویند «Hookah» که صورت فرنگی شده همان «حقه» است.

به جز زبان هندی و انگلیسی، اسامی قلیان در سایر زبان ها از لغاتی فارسی گرفته شده است. در مصر و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس به آن می گویند «شیشه» و در ترکیه و عراق و سوریه و لبنان و فرانسه و سایر کشورهای اروپایی می گویند «نارگیله» که از شکل قلیان های مسافرتی عهد صفوی که نارگیلی توخالی به جای کوزه داشتند، آمده است. ظاهرا خود کلمه قلیان هم به صدای قل قل آب درون کوزه قلیان اشاره دارد.

تاریخچه قلیان

وقتی کریستف کلمب در اکتبر ۱۴۹۲ وارد جزیره کوبا شد، بیشتر از هر چیز دیگری از دودی که از سر چوب های بلند بومیان این جزیره بیرون می آمد، متعجب شد. کریستف کلمب نمی دانست که منشا آن دود، تنباکوست. نمی دانست که سرخ پوست ها از تنباکو برای مصارف دارویی استفاده می کنند. نمی دانست که سرخ پوست ها چطور با چپق های بسیار بلندشان خواص مضر دود تنباکو را می گیرند.. او می خواست هرچه سریع تر طلاهای این سرزمین جدید را (که به گمانش هند بود) به جیب بزند و حتی این را هم نمی دانست که تنباکویی که با خود می بَرَد، نفرینی سرخ پوستی خواهدشد و ۴۴ نوع سرطان را با خودش وارد لوله سیگار، پیپ و قلیان خواهدکرد.

در مورد منشا پیدایش قلیان، حدس های مختلفی زده می شود. بعضی گفته اند سرخ پوستان داکوتای جنوبی برای اولین بار از روش عبور دادن دود از میان آب استفاده کرده اند. ایرانی ها، هندی ها، مصری ها و اهالی ترکیه هم هرکدام متهم اند که آنها بوده اند که اولین بار این روش استعمال دخانیات را آموزش و اشاعه داده اند.

ژان شاردن، سیاح فرانسوی، در سفرنامه اش به این نکته اشاره کرده است: «طرز تهیه توتون در ایران برای ممالک ما مجهول می باشد و دود کردن این نبات در ایران و هندوستان اصول کاملا خاصی دارد… مردمان مغرب زمین چنان که معلوم است به طریق مختلف توتون و تنباکو را استعمال می کنند، دود می کنند، برگ برگ می جوند، به شکل گرد مصرف می کنند و بعضی از اقوام مانند پرتغالی ها مدام بینی خود را با آن پر می کنند (انفیه می کشند) اما خلق های مشرق زمین، توتون و تنباکو را فقط دود می کنند، دود را از تُنگ آبی عبور می دهند که اسم این گونه چپق ها قلیان است…»

تاریخچه تحریم قلیان

در میان شاهان ایرانی، شاه عباس نمونه شاخصی بود که تلاش کرد جلوی رواج قلیان را بگیرد. معروف است که یک بار دستور داد سر قلیان رجال دربار را از پِهِن خشک شده اسب پر کنند و به مجلس بیاورند و بعد، از رجال دربارش پرسید: «ببینید، این تنباکو را که والی همدان برای من فرستاده و مدعی است بهترین تنباکوی دنیاست، چطور است؟» و چون همه رجال به تحسین و تعریف از مرغوبیت تنباکوی والی همدان پرداختند، شاه بزرگ صفوی گفت: «مرده شوی چیزی را ببرد که نمی توان آن را از پهن تشخیص داد!»

نوشته اند که وقتی شاه عباس شنید که عده ای از لشگریانش سلاح خود را فروخته اند و تنباکو خریده اند چنان برآشفت که دستور دارد تُجاری را که به اردوی لشگر تنباکو فروخته اند، یک جا با تنباکویشان بسوزانند و پس از آن، بینی و لب هر سربازی را که قلیان می کشد، ببرند! اما این ممنوعیت ها با مرگ شاه عباس از میان رفت و شاهان بعد از او غالبا قلیان کش از آب درآمدند؛ مخصوصا ناصرالدین شاه که دستور داد تصویرش روشی روی کوزه قلیان ها حک شود.

با این حال، مشهورترین تحریم قلیان در تاریخ ایران در دوران سلطنت ناصرالدین شاه اتفاق افتاد؛ زمانی که پس از اعطای امتیاز صنعت تنباکوی ایران به شرکت ژر انگلستان، میرزای شیرازی (مرجعیت وقت شیعه در نجف) در حکم یک خطی اش نوشت: «الیوم استعمال توتون و تنباکو بای نحو کان در حکم محاربه با مام زمان (عج) است» و خبر به تهران رسید و حتی در دربار شاه نیز همه از این حکم پیروی کردند و ناصرالدین شاه وقتی فهمید که حتی همسرانش هم قلیان شکسته اند، چاره ای جز تسلیم ندید.

۴ اشتباه رایج درباره قلیان

۱- به علت عبور دود قلیان از آب، سموم آن گرفته می شود: دقیقا برعکس؛ آن آبی که توی شیشه قلیان هست، نه تنها این کار را نمی کند؛ بلکه باعث می شود چسبندگی و رسوب مواد زاید در دستگاه تنفسی مان بیشتر شود و عوامل بیماری زا راحت تر در ریه هامان رسوب کند. درواقع، عبور دود از آب درون ظرف قلیان و مرطوب شدن مولکول های (CO) اثرات به مراتب مخرب تری نسبت به خشک بودن آن مواد بر بدن دارد.

۲- اینکه می گویند خطر یک وعده قلیان از خطر یک پاکت سیگار بیشتر است، اغراق آمیز است: اصلا اغراق نیست! حساب، حساب دو دوتا چهارتا است. سرتاپای سوختن یک سیگار مگر چقدر طول می کشد؟ حداکثر ۱۰ دقیقه. توی این ۱۰ دقیقه مگر چند پُک می شود به سیگار زد؟ حداکثر ۱۰ تا ۱۲ پک، یعنی تقریبا ۷۰ سی سی دود. حالا این را مقایسه کنید با قلیان که عمرش لااقل ۱ ساعت است و با هر پک آن تقریبا ۵۰۰ سی سی دود می خوریم- آن هم چه دودی- دودی که علاوه بر عوامل بیماری زای دود سیگار، مونوکسید کربن هم دارد.

بنابراین اینکه می گویند خطر یک ساعت قلیان از خطر یک پاکت سیگار بیشتر است، نه شوخی است، نه مبالغه. این قلیان های میوه ای و جوان پسند هم که دیگر نگو و نپرس. توتون های این قلیان های مد روز علاوه بر همه بدی هایشان، یک بدی دیگر هم دارند، فقط به خاطر آن مواد افزودنی که کارشان تامین طعم و بوی میوه است و می تواند زمینه را برای بروز حساسیت های تنفسی و پوستی مهیا کند. در بسیاری از موارد، قلیان باعث نمایان شدن علایم آسم خفته در بیماران شده و بیماری خاموش آنها را شعله ور کرده است.

۳- اگر کنار قلیانی ها بنشینید اما خودتان قلیان نکشید، خطری تهدیدتان نمی کند: نه، شما هم در خطرید! دود دست دوم تولیدشده از قلیان، مخلوطی از تنباکو و دود مواد سوختنی است و بنابراین خطر جدی تری برای افراد غیرسیگاری محسوب می شود. یک وعده یک ساعته قلیان باعث استنشاق دودی معادل ۱۰۰ تا ۲۰۰ نخ سیگار می شود.

منابع حرارتی برای سوزاندن تنباکو، مثل چوب نیم سوز یا زغال چوب، نیز مخاطرات سلامت را افزایش می دهند؛ چون این سوخت ها هنگام اشتعال، سموم خاص خودشان را تولید می کنند که شامل مقادیر بالایی از مونوکسید کربن، آهن ها و مواد شیمایی سرطان زا است. ضمنان اشتراک  قطعه دهانی قلیان ها هم خطری جدی برای انتقال بیماری های واگیردار مانند سل، هپاتیت، زگیل و تبخال است.

۴- پس چرا من که قلیان می کشم، دچار هیچ کدام از این مشکلات نشده ام: چون عوارض ناشی از مصرف قلیان دیر ظهور می کند. سموم داخل توتون و تنباکو یک حالت تجمعی پیدا می کنند و وقتی سطح سرمی شان از یک حد معینی بالاتر رفت، باعث بروز اختلال در شیوه تنفس، تعداد تنفس و تست های تنفسی می شوند. در نتیجه، فرد علاوه بر اینکه دچار انسداد مزمن ریوی می شود، مشکل آسم نیز به مشکلاتش اضافه می شود و برای کنترل بیماری اش نیاز به اقدامات درمانی جدی پیدا می کند.