سنگ‌نگاره های کوچری
متولیان میراث فرهنگی می‌گویند «سطح آب در سد کوچریِ گلپایگان در حال فروکش است تا باستان‌شناسان بتوانند بخش دیگری از عملیات نجات‌بخشی و مطالعه بخش‌هایی از سنگ‌نگاره‌های این محوطه را انجام دهند»، محوطه‌ای تاریخی که شاید ایجاد پایگاه میراث فرهنگی در کنارش بهترین راه حفاظت از آثار تاریخی‌اش تلقی می‌شود.
به گزارش تاریخ ما، داستان احداث سد کوچری در شهرستان گلپایگان استان اصفهان از چند سال پیش و با برداشتن قدم‌هایی که روستای کوچری در توابع این شهرستان را جابجا کرد و به دنبال آن پروژه‌ی احداث سد و آبگیری‌اش آغاز شد.
اما در ادامه‌ی این پروژه، از یک سال گذشته دو هزار بوم سنگ‌نگاره تاریخی که بخشی از آنها تا امروز زیر آب رفته و در معرض فرسایش قرار گرفته‌اند، به صورت جدی تهدید به تخریب می‌شوند، سنگ نگاره‌هایی که به گفته‌ی همین مسئولان هنوز بخشی از آنها در فهرست میراث ملی به ثبت نرسیده‌اند. آنها این روزها به معجزه نیاز دارند.
فریدون الهیاری، مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان و اعظمی مدیر نمایندگی میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان گلپایگان در گفت‌وگو با تاریخ ما از روند احداث سد و اتفاقاتی که در ادامه راه برای این محوطه‌ی تاریخی رخ داد و قدم‌هایی که باید برداشت تا تهدید در این محوطه‌ی تاریخی به فرصت تبدیل شود، می‌گویند.
ایجاد یک پایگاه پژوهشی در کوچری بهترین راه حفاظت است
مدیرکل میراث‌فرهنگی و گردشگری استان اصفهان با اشاره به برگزاری جلسه‌ای در برای بررسی وضعیت محوطه کوچری و سنگ‌نگاره‌های آن در گلپایگان با حضور رئیس پژوهشگاه سازمان میراث‌فرهنگی و گردشگری در هفته گذشته به تاریخ ما می‌گوید: هر چند در زمان آغاز عملیات ساختِ سد، با میراث فرهنگی هماهنگی‌های لازم صورت نگرفته بود، اما از زمانی‌که میراث فرهنگی در جریان این اتفاق قرار گرفت، نخست اداره کل استان اقداماتی را آغاز کرد، سپس پژوهشگاه میراث فرهنگی به قضیه ورود پیدا کرد تا بحث مطالعات در خصوص مستندسازی و بررسی وضعیت حوزه آبگیری سد را انجام دهد که خوشبختانه مطالعات بسیار خوبی توسط پژوهشکده باستان‌شناسی انجام شد.
الهیاری با بیان اینکه قرار بود یکسری اقدامات در خصوص حفاظت اشیا و آثار و به خصوص سنگ‌نگاره‌ها در محوطه انجام شود، ادامه می‌دهد: با این وجود ظاهرا در مراحل پایانی سازمان آب در خصوص تامین منابع این اقدامات به تعهدات خود عمل نکرد که این اتفاق از طریق پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی به اداره کل استان اصفهان اعلام شد و ما نیز در استان اقدامات خود را در خصوص درخواست توقف آبگیری سد از طریق مراجع مدیریتی – سیاسی و قضائی شهرستان آغاز کردیم.
وی توضیح می‌دهد: پس از آن در جلسه‌ای در پژوهشگاه میراث فرهنگی گزارشی توسط پژوهشکده باستان‌شناسی از اقدامات انجام شده در حوزه‌ی مستندسازی ارائه و تصمیم گرفته شد تا تراز مجاز آبگیری سد براساس نظر شورای فنی سازمان میراث فرهنگی اعلام شود و بیش از آن میزان اگر قرار بر آبگیری شد، باید اقداماتی در خصوص نجات‌بخشی و حفظ برخی از سنگ‌نگاره‌ها انجام شود.
او ایجاد یک پایگاه پژوهشی حفاظتی با پشتیبانی سازمان آب و منطقه‌ای در منطقه کوچری را یکی از پیشنهادهای مطرح شده در آن جلسه بیان می‌کند و می‌گوید: آن پایگاه باید وظیفه حفظ و نگه‌داری آثار و اشیای حاشیه این سد را بر عهده داشته باشد.
ادامه آبگیری سد کوچری یک تهدید است
الهیاری ادامه می‌دهد: هنوز آبگیری سد، سطح زیادی از سنگ‌نگاره‌ها را پوشش نداده است، اما ادامه آبگیری می‌تواند تهدید باشد، ضمن این که به دنبال مکاتبات انجام شده، تا اندازه‌ای در ورودی و خروجی آب تغییراتی ایجاد شده و سطح آب، قدری پایین‌تر رفته است، امابالاخره باید تعیین تکلیف کنیم تا وضعیت آن جا مشخص شود.
او بابیان اینکه بخشی از سنگ‌نگاره‌ها زیر آب رفته‌اند، اما براساس پیگیری‌های انجام شده نخست تراز آب باید از سطح سنگ‌نگاره‌ها پایین‌تر برود، تاکید می‌کند: زمینه انتقال نگه‌داری سنگ‌نگاره‌هایی که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند، باید به یک سایت دیگر فراهم شود.
سنگ‌نگاره‌های ثبت ملی شده،زیرآب نرفته‌اند
وی اظهار می‌کند: هیچ کدام از سنگ‌نگاره‌هایی که در محوطه‌ی کوچری در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند، زیر آب نرفته‌اند.
مدیر کل میراث فرهنگی استان اصفهان، با اشاره به اینکه قبلا بحث بود که باید همه سنگ‌نگاره‌ها به مکان‌های دیگر انتقال پیدا کنند، می‌افزاید: این اقدام از بُعد هویتی تاریخی و از دید ما مورد تائید نبود، به همین دلیل پیشنهاد شد تا یک پایگاه میراثی در محوطه‌ی کوچری به وجود آید تا در آن پایگاه و در خود محوطه این سنگ‌نگاره‌ها حفاظت و نگه‌داری شوند و احیانا در قالب نمایشگاه یا موزه قابل بهربرداری باشند.
تعهد سه مرحله‌ای برای نجات سنگ‌نگاره‌های کوچری انجام شدند؟
اعظمی، مدیر اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان گلپایگان نیز در این زمینه به تاریخ ما می‌گوید: این اداره کل در شهرستان فقط یک نمایندگی است، و از صفر تا ۱۰۰ بحث سد کوچری و مطالعات باستان‌شناسی و انتقال آنها در منطقه تاریخی کوچری توسط پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی و میراث فرهنگی استان اصفهان در دست پیگیری است.
او نیز در این زمینه توضیح می‌دهد: حدود سه سال پیش بین شرکت آب منطقه‌ای تهران و پژوهشگاه میراث فرهنگی یک تفاهم‌نامه امضا شد و براساس آن شرکت آب منطقه‌ای متعهد شد تا اقدامات مورد نیاز در این زمینه را انجام دهد،همچنین مطالعات و پیمایش منطقه در فاز یک انجام شد و فاز دوم که انجام یکسری کاوش‌ها در منطقه بود نیز به پایان رسید، همچنین در فاز سوم بحث انتقال سنگ‌نگاره‌ها و ادامه کاوش در منطقه بود که تا امروز بخشی از سنگ‌نگاره‌ها زیر آب رفته‌اند، اما براساس پیگیری‌ها باید سطح آب پایین‌تر بیاید تا نگه‌داری و انتقال این آثار تاریخی به مکانی امن انجام شود، اما با توجه به اینکه از نظر هویتی و تاریخی احتمال وارد شدن آسیب به آثار بود، آن از نظر ما مورد تائید نبود.
وی ادامه می‌دهد: مگر اینکه این جابجایی با هدف ایجاد یک پایگاه میراث فرهنگی در همان منطقه باشد، که این بهترین اتفاق برای محوطه است.
اعظمی بیان می‌کند: بحث آبگیری سد براساس نظری که شورای فنی سازمان میراث فرهنگی اعلام می‌کند تا حد مجاز اعلام شد، در ادامه آبگیری محوطه نیز تا اینکه میراث فرهنگی تشخیص دهد، با پشتیبانی سازمان آب منطقه‌ای باید زمینه ایجاد یک پایگاه پژوهشی و حفاظتی در منطقه کوچری ایجاد شود، تا وظیفه حفاظت به خوبی انجام شود.
او درباره‌ی زیرآب رفتن بخشی از سنگ‌نگاره‌هایی که گفته می‌شود نمونه‌ی آنها در هیچ جای کشور دیگر وجود ندارد، توضیح می‌دهد: در حال حاضر هنوز ابگیری سد، سطح زیادی از سنگ‌نگاره‌ها را پوشش نداده است اما ادامه ابگیری می‌تواند تهدید باشد، پیرو مکاتبه‌های انجام شده تا امروز نیز بحث‌هایی درباره‌ی ورودی و خروجی تغییرات وجود داشته است.
سه سنگ‌نگاره منحصربفرد در کوچری زیر آب رفتند
به گزارش تاریخ ما، ۱۸ تیر ماه، محسن جمالی یکی ازدوستداران میراث فرهنگی شهرستان گلپایگان با تصاویری که دراختیار خبرگزاری ایسنا قرار داد، اعلام کرد: « “صورت فلکی سرطان” تنها سنگ‌نگاره‌ی حک شده از صورت‌های فلکی در “منطقه البروج” در سد کوچری، زیر آب رفت تا این نمونه سنگ‌نگاره برای همیشه در ایران نابود شود.»
نویسنده کتاب «سنگ‌نگاره‌های گلپایگان، گذرگاه تاریخ» در آن تاریخ «با اشاره به وجود دو هزار بوم سنگی حاوی سنگ‌نگاره و نقوش صخره‌ای در منطقه کوچری گلپایگان؛ ادامه می‌دهد: با بالا آمدن تراز آب تعدادی از آنها تا امروز زیر آب رفته‌اند، که «صورت فلکی سرطان»، «نقش گاوآهن» و« نقش ارابه با چهار اسب» از مهمترین آنها هستند.همچنین در منطقه نقوش دیگری مربوط به تنوع جانوری وجود دارد که تصاویر قدیمی حک شده روی آنها حضور جانورانی که اکنون نسل بسیاری از آنها منقرض شده را نشان می‌دهد، آنها نیز با این اقدام به زودی از بین می‌روند.»
هیچ سنگ‌نگاره‌ی تاریخی زیر آب نرفته
این صحبت‌ها در حالی از سوی مسئولان میراث فرهنگی استان اصفهان مطرح می‌شوند که ۲۸ تیر ماه؛ شرکت آب منطقه‌ای تهران در توضیحی که در این زمینه اختیار خبرگزاری ایسنا قرار داد اعلام کرد: «شرکت آب منطقه تهران در زمان احداث سد کوچری در گلپایگان، متوجه وجود آثار باستانی سنگ‌نگاره‌هایی در این منطقه شد که بلافاصله اقدامات اولیه‌ای را در جهت حفظ این آثار با انعقاد قراردادی با سازمان میراث فرهنگی گلپایگان (متولی امر) در مورخ ۹۱/۱/۲۱ انجام داد، اما بنا به دلایلی که مربوط به سازمان میراث فرهنگی بود، قرارداد در مورخ ۹۳/۵/۴ با موضوع مطالعات بررسی، شناسایی و امکان‌سنجی باستان‌شناسی و مستندنگاری در محدوده سد کوچری به پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان گلپایگان ابلاغ شد.
بلافاصله تیم باستان‌شناسی پژوهشگاه به سرپرستی دکتر کاظم عرب تمامی محدوده مخزن سد را به وسعت تقریبی ۱۲۰۰ هکتار با هدف شناسایی، مستندنگاری و مکان‌یابی محوطه‌های باستانی به شیوه بررسی فشرده مورد پیمایش قرار دادند. در پایان کار میدانی در مجموع ۵۷ اثر شامل ۴ تپه و محوطه استقراری، ۴ گورستان، یک بنا و ۳۸ مجموعه نقوش صخره‌ای در محدوده سد کوچری شناسایی شد.
با توجه به تراز فعلی مخزن سد کوچری که در حال حاضر ۱۹۱۰ متراست، امکان جابه‌جایی آثار باستانی در این تراز میسر می‌باشد. لازم به ذکر است با بررسی‌های صورت گرفته هیچ یک از سنگ‌نگاره‌ها از بین نرفته است.
گفتنی است، کلیه اعتبارات تخصیص یافته به این طرح در سال ۹۵ به صورت اسناد خزانه اسلامی و اوراق مشارکت و غیره بوده است. نظر به اینکه این اوراق قابل پرداخت به موسسات دولتی نمی‌باشد، تاکنون انعقاد قرارداد دوم جهت انتقال سنگ نگاره‌ها با پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور میسر نبوده و کلیه پیگیری‌های صورت گرفته در سال گذشته جهت تأمین اعتبار (نقدی) به نتیجه نرسید. ولیکن با اقدامات صورت گرفته در سال جاری مبادله قرارداد دوم جهت انتقال و حفظ سنگ نگاره‌ها انجام خواهد شد.»
چه کسی متولی منطقه گردشگری است که زیر آب رفت؟
از سوی دیگر وضعیت محوطه‌ی تاریخی کوچری و منطقه نمونه‌ی گردشگری آن به گونه‌ای است، که حسین فراست، فرماندار گلپایگان یکم مرداد امسال و پس از شکایت استاندار قم از وی در توضیح آن شکایت، به این نکته نیز اشاره‌ای کوتاه کرد؛ «جاده‌ای زیر آب رفت، جاده جایگزین احداث شد، اما منطقه گردشگری که زیر آب رفت چطور؟ کسی متولی آن است؟ بیش از ۱۰ مورد نامه‌های محرمانه و شکایت‌هایی که از فرمانداری شده است را پاسخ داده‌ام، هم اکنون نیز استاندار قم از من شکایتی کرده است مبنی براینکه ما آب را آلوده کرده‌ایم، گفتم مگر ما چه تاسیساتی در اینجا راه اندازی کرده‌ایم که موجب آلودگی آب شده است.»
اما این اتفاقات در حالی رخ داده‌اند که «براساس بند ج ماده ۱۱۴ قانون برنامه ۵ساله چهارم همه‌ی وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و موسسات دولتی موظف‌اند قبل از اجرای طرح‌های عمرانی گسترده و در مرحله امکان‌سنجی و مکان‌یابی نسبت به انجام مطالعات فرهنگی – تاریخی میراث فرهنگی در آن خصوص اقدام و در طراحی و مکان‌یابی طرح‌های یادشده نتایج مطالعات را رعایت کنند.»
