تاریخ چاپ و ظهور چاپ سنگی

برای آشنایی بهتر با چاپ سنگی و جایگاه آن ابتدا تاریخچه مختصری از صنعت چاپ را ذکر می کنیم.
اختراع فن چاپ درحقیقت به قرن ها پیش از گوتنبرگ، که نامش به عنوان مخترع چاپ در تاریخ به ثبت رسیده است، برمی گردد. بین النهرینی ها چند هزار سال قبل از میلاد بر خشت هایی از گل‌رس مهر می‌زدند. استعمال حروف قابل انتقال نیز میان سال‌ها ی ۱۰۵۱ و ۱۰۵۸ در چین آغاز شد. مخترع این حروف فردی به نام پی‌شنگ بود و حروف هم از گل‌رس ساخته می‌شد. حروف دستی و حروف قلعی که پس از آنها به کارآمد، هیچ یک رواجی نیافت، بر عکس حروف چوبی متداول شد.
تا این‌که در سال ۱۴۴۰، گوتنبرگ ظاهرا بدون اطلاع از کار چینی‌ها، حروف قابل انتقال را اختراع کرد و برای هر یک از حروف الفبا یک حرف جداگانه به کار برد. حروف متحرک را چینی‌ها اختراع کردند، ولی گوتنبرگ که حرفه اش زرگری بود، آلیاژ مناسب برای ریخته گری حروف را از سرب و آنتی موآن به دست آورد و سپس نسبت هر یک از این دو فلز را به گونه ای انتخاب کرد که حروف بیش از حد سخت و نرم نباشند. وی برای مرکب چاپ هم فرمول مناسبی یافت و خلاصه با رفع موانع و حل مشکلات عمل چاپ را میسر و اجرایی کرد.

 

فن‌ چاپ سنگی، پیش از پایان قرن هجدهم به وسیله آلویس سفندلر اختراع و از کشور روسیه وارد ایران شد و از حدود سال ۱۲۴۰ ه. ق. / ۱۸۲۴ م. در شهرهای مهم ایران رواج یافت. تقریبا ۲۰ سال پس از نخستین تلاش ها ی گوتنبرگ در امر چاپ ،این صنعت با استفاده از سطوح برجسته در ونیز، فلورانس، پاریس و لیون در حدی مختصر و محدود رواج یافت. اما دستگاه چاپ گوتنبرگ، به علت هزینه ها ی بسیار زیاد فقط برای ثروتمندان قابل دسترسی بود و به همین دلیل تا مدت ها ی طولانی استقبال چندانی از آن نشد. ۳۰۰ سال پس از اختراع دستگاه چاپ گوتنبرگ، نمایشنامه نویسی آلمانی به نام آلوئیس زنه فلدر، چاپ سنگی یا لیتو گرافی را درسال ۱۷۹۶ میلادی اختراع کرد.

 

هر سنگی که متن یا تصویر با این روش روی آن نقش می بست ، برای چاپ حدود ۷۵۰ نسخه عملکرد مطلوب داشت و پس از آن نقش روی سنگ قابل چاپ نبود.

 

چاپ سنگی در ایران
اگر چه درباره شروع چاپ سنگی در ایران روایات متعددی وجود دارد، به نظر می رسد چاپ سنگی را برای نخستین بار میرزا صالح شیرازی در تبریز راه اندازی کرد. میرزا صالح که از سوی دولت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت یک دستگاه چاپ سنگی با خود به تبریز آورد که آن را در سال ۱۲۵۰ قمری راه انداخت.

 

نخستین چاپخانه نوین (چاپ سربی) در تبریز در زمان عباس میرزا تأسیس شد و اولین کتاب چاپ شده رساله جهادیه نوشته عیسی ابن حسین قائم مقام فراهانی بوده است که درسال ۱۲۳۳ه.ق./ ۱۸۱۷ م. برای نخستین بار و در سال ۱۲۳۴ ه. ق./ ۱۸۱۸ م. برای بار دوم چاپ شده است. چاپ سربی تا سال ۱۲۶۹ ه. ق./۱۸۵۲ م. در ایران رواج داشت و سپس جای خود را به مدت نزدیک به یک قرن به چاپ سنگی داد. فن‌ چاپ سنگی، پیش از پایان قرن هجدهم به وسیله آلویس سفندلر اختراع و از کشور روسیه وارد ایران شد و از حدود سال ۱۲۴۰ ه. ق. / ۱۸۲۴ م. در شهرهای مهم ایران رواج یافت.

 

نخستین کتاب چاپ سنگی در ایران قرآن چاپ دارالطبعه دارالسلطنه تبریزدرسال ۴۹-۱۲۴۸ ه.ق./ ۳۳-۱۸۳۲ م. است. دو علت مهم باعث شد شیوه چاپ سنگی درایران جای‌گزین چاپ سربی ‌شود.

 

نخستین کتاب چاپ سنگی در ایران قرآن چاپ دارالطبعه دارالسلطنه تبریز است

تاریخ چاپ و ظهور چاپ سنگی
نخست آن‌‌که‌ در فن چاپ سنگی، از وسایل ساده‌تر و کم هزینه‌تری نسبت به چاپ سربی استفاده می‌شد و خطر نگه‌داری این وسایل در مقایسه با وسایل چاپ سربی کمتربود. سپس آن‌که نوع خط و نحوه نگارش متن در کتاب‌های چاپ سنگی نسبت به حروف چاپ سربی با ویژگی‌های فرهنگی ـ اجتماعی آن دوره مردم ایران هماهنگی بیشتری داشت.

 

چاپخانه سنگی طی مدت کوتاهی در تهران و بعد اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران تاسیس شد و بیش از ۵۰ سال تنها روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دوره قاجار ، هر چه در ایران چاپ می شد، به روش چاپ سنگی بود. البته هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی نیز راه اندازی شده بود، ولی به علت هزینه و زحمت زیاد آن ، پس از ورود چاپ سنگی ، کنار گذاشته شد و بعدها در اواخر دوره قاجار دوباره حروف سربی و استفاده از آن رایج گردید.

 

از ویژگیهای منحصر به فرد چاپ سنگی که جایگاه آن را در هنر ارتقا می دهد امکان استفاده از خط نستعلیق و نقاشی در این نوع چاپ بود. این فن بیشترین کاربرد را در روزنامه ها و کتب خطی داشت. استاد کلهر از خط نویسان برجسته روزنامه های چاپ سنگی در دوران قاجار بود و از نقاشان برجسته روزنامه نیز می توان به ابوتراب غفاری، ابوالحسن غفاری ( صنیع الملک) و موسی ممیزی اشاره کرد.

 

مراحل چاپ سنگی
1 – بـرای چاپ حروف و کلمات فارسی و مانند آن که از سمت راست به چپ نوشته می‌شوند ابتدا متن و نقاشی را بر روی کاغذهای مخصوص کلیشه می‌نوشتند و سپس آن را بر روی سنگ قرار می‌دادند. تا حروف و کلمات بر روی سنگ به شکل وارونه از سمت چپ به راست نقش گردند و در هنگام چاپ متن و نقاشی به شکل واقعی خود چاپ شوند.

 

۲ – لایه‌ای نازک از اسید نیتریک بر روی تمام سطح سنگ می‌کشیدند.

 

۳ – آن قدر با اسید، صمغ و آب، بر سنگ می‌کشیدند تا هنگامی که سنگ را به جوهر آغشته می‌کردند، تنها قسمت‌هایی که با گچ چرب نقش بسته بودند جوهر را به خود می‌گرفت و باقی‌مانده قسمت‌ها جوهر را نمی‌پذیرفت و اثری به‌جای نمی گذاشت.

 

۴ – یک برگ کاغذ روی سنگ چاپ قرار داده و بر روی آن فشار وارد می‌کردند تا طرح جوهری بر روی کاغذ نقش می‌بست. نخستین کتاب چاپ سنگی لیلی ومجنون مکتبی شیرازی به سال ۱۲۵۹ ه.ق./ ۱۸۴۳ م. در تبریز است و تا دو سال بعداز چاپ این‌کتاب، هیچ کتاب مصور دیگری منتشرنشده است. اما از حدود ۱۲۶۳ ه.ق. / ‌‌۱۸۴۶ م. چاپ کتاب‌های مصور متداول شد. نخستین نقاش ایرانی که کتاب‌های چاپ سنگی را مصور کرد. نقاش میرزا علی‌قلی خویی بود که نقاشی‌های کتاب شاهنامه فردوسی 1186 را به تصویر کشید.

 

مراحل چاپ سربی
طریقه چاپ سربی روش نسبتا ساده ای بود : کاغذ روی صفحه ای متشکل از حروف برجسته سربی و آغشته به مرکب فشرده می شد و بر اثر فشار، حروف بر صفحه کاغذ نقش می بست. حروفچینی روزنامه نیز نخست به صورت دستی انجام می گرفت، ولی بعدها این کار با دستگاه هایی که معمول ترین آنها «لاینو تایپ» بود، صورت پذیرفت.
دستگاه حروفچینی خودکاری لاینوتایپ در سال ۱۸۸۶ میلادی ساخته شد. و بدین ترتیب سرعت چاپ به تدریج فزونی یافت. پیشرفت فناوری کم کم باعث شد دستگاه حروفچینی سربی از دور خارج شود و جای خود را به دستگاه الکترونیکی بدهد.