معماری و عناصر بادگیرها

بادگیر به عنوان یکی از اختراعات ایرانیان از جمله بی نظیرترین عناصر معماری است که فناوری و زیبایی را با هم داراست. بادگیرهای ایران سابقه طولانی دارند و قدیمی ترین بادگیر ایران که سالم باقی مانده متعلق به قرن هشتم ه.ق می باشد. کشور امارات که سابقه ای شصت ساله بیشتر ندارد مدعی ابداع بادگیرهای ایران به عنوان میراث ادبی است. بادگیرهای دبی در ناحیه ای به نام بستک که اکنون در حومه شهر مدرن دبی واقع گردیده قرار گرفته اند. بستک در واقع اسم منطقه ای در نزدیکی بندر لنگه است و در پی اختلاف میان شیعه و سنی در سال ۱۲۶۲ ه.ش (۱۸۸۹ م) سنی های بستکی به آن سوی خلیج فارس در دبی امروزی مهاجرت کرده و در محله ای سکنی گزیدند

و شروع به ساخت و سازهای مشابه اقلیم گرم و مربوط در ایران همانند بندر لنگه، کنگ، قشم و غیره کردند؛ اعراب به بادگیر «بادجیر» یا «باجیر» می گویند که در واقع همان بادگیر است که به علت عدم وجود حرف «گ» در الفبای عربی به بادجیر تبدیل شده است، از آنجا که هیچ کلمه عربی برای این عنصر وجود ندارد و اعراب بدون آنکه معنی آن را بدانند فقط با تغییر «گ» به «ج» از نام پاسی آن استفاده می کنند، به راحتی نتیجه می گیریم که این عنصر هیچ پیشینه تاریخی در دیار عرب نداشته و فناوری آن از ایران به آنجا رفته و نام ایرانی بر آن باقی مانده است.

با این همه جایزه بزرگ معماری در دبی تحت عنوان «بادگیر طلایی» برگزار می شود و نشان خلاقیت به معمارانی اعطا می شود که خلاقیت خاصی را در طرح هاشان عرضه می کنند؛ این در حالی است که در ایران معماران می کوشند هر روز فاصله بیشتری از تاریخ تمدن خود بگیرند و از معماری های غربی تقلید کنند، در حالی که انگلیسی ها به ایران آمده و برای طرح معماری پایدار به مطالعه چگونگی عملکرد بادگیرهای یزد می پردازند.

معماری بادگیرها

۱ـ بادگیرهای یک طرفه

در شهرهایی مانند میبد، اردکان و زابل این نوع بادگیر دیده می شود که در یزد این نوع بادگیرها اغلب بر فراز آب انبارها یا خانه های کوچک دیده شده اند.

۲ـ بادگیرهای دوطرفه

این نوع بادگیر یک نوع ساده بادگیر است که در آن کانال بادگیر با یک تیغه عمودی آجری که با تیرهای چوبی نگه داشته و به دو قسمت تقسیم می شود.

۳ـ بادگیرهای سه طرفه

بادگیر سه طرفه فقط در شهر طبس دیده شده است.

۴ـ بادگیرهای چهارطرفه

بیش از نیمی از بادگیرهای ایران از این نوع می باشند. در اصطلاح معماران محلی به این نوع بادگیر یزدی گفته می شود که در جنوب ایران تمام بادگیرها از این نوع می باشند؛ بادگیرهای چهارطرفه با تیغه هایی به چهار کانال اصلی تقسیم می شوند؛ این نوع بادگیر می توانند باد را از هر قسمتی که بوزد با یکی از کانال ها به داخل هدایت کند؛ بادگیرهای چهارطرفه هم با پلان مستطیل طراحی و ساخته شده اند که البته در جنوب ایران بادگیرهای چهارطرفه همگی با پلان مربع دیده شده اند.

عناصر بادگیر:

۱ـ تیغه

تیغه ها عناصری متشکل از خشت و آجر می باشند که کانال بادگیر را به چند کانال کوچک تر تقسیم می کنند؛ این تیغه ها از ارتفاع ۱.۵ تا ۲ متری کف طبقه همکف شروع شده و تا سقف بادگیر ادامه می یابند؛ این تیغه ها را می توان به دو دسته تقسیم بندی کرد: تیغه های اصلی و تیغه های فرعی. تیغه های اصلی تا مرکز برج ادامه می یابند و کانال بادگیر را به کانال های کوچکتر تقسیم می کنند. در هنگام وزش باد، کانالی که رو به سمت وزش باد دارد، دریافت کننده باد است و اصطلاحا «بادخور» نامیده می شوند و کانال های دیگری که باد به سمت آنها می وزد نقش «بادخان» را خواهند داشت و بر طبق اثر دودکشی (جابجایی هوا در اثر همرفت) هوای گرم پایین را به بالای آن منتقل می کنند.

۲. ئزیینات

آنچه به عنوان تزیین در کالبد بادگیرها دیده می شود، شامل موارد زیر است. تزئینات گچ بری رأس بادگیر و تزیینات آجری که در بالا و پایین مجاری بادگیر به صورت رج های آجر کنسول شده اجرا شده اند. تزیینات گچ بری قفسه بادگیر که جنبه عملکردی ندارند و به اشکال مختلف و با قوس های متنوع دیده می شوند. هر معمار با توجه به ذوق و سلیقه شخصی خود نوع خاصی از این آرایه ها را به کار گرفته و شاید این تزیین امضای معمار آن بوده است.