غار خر – پارینه سنگی تا ساسانی
نزدیک شهر بیستون مقابل رود گاماسیاب غار نیمه عمیقی به طول ۲۷متر قرار دارد.این غار کمی بالاتر از غار شکارچیان است. در یک حفاری کوتاه مدت در این غار ، آثار دوره میانی پارینه سنگی تا دوره ساسانی به دست آمد. تعداد زیاد استخوانهای بز و گوسفند در این غار نشاندهنده این است که شاید این منطقه یکی از اولین مناطقی باشد که اهالی آن موفق به اهلی کردن بز و گوسفند شدند. این غاردر سال ۱۳۴۴توسط اسمیت حفاری شده است .
در دامنه کوه بیستون و در شمال شرقی غار شکارچیان، غار عمیقی در ارتفاع ۱۴۰۰ متری از سطح دریا قرار دارد که به آن مَر خِر گویند. در اصطلاح محلی غار خِر یا خِریل به معنای غاری است که فضای ورودی آن گرد است. این غار گاهی به غلط غار خَر خوانده می شود. این غار ۲۷ متر طول دارد و دهانه آن به سمت جنوب باز می شود که در اواخر دوره پله ایستوسن(چهارمین دوره زمین شناسی) شکل گرفته است.
در سال ۱۹۶۵ میلادی یک هیأت کانادایی به سرپرستی فیلیپ اسمیت در غار خِر به کاوش پرداخت و به آثار مهمی دست یافت که عبارتند از: ابزار سنگی و استخوانی، بقایای جانوری، ذغال، سفال و غیره. قدیمی ترین آثار بدست آمده از این غار مربوط به دوره پارینه سنگی میانی است که شامل تراشنده و تیغ های ضخیم سنگی شاخص صنعت موسترین است.
بعلاوه ابزارهایی مانند ریزتیغه ها، قلم های حکاکی، تراشنده ها و تیغ های کول دار مربوط به دوران پارینه سنگی جدید یا فرا پارینه سنگی و سفال های پوک و ساده ای از دوره نوسنگی کشف شده است. جدیدترین آثار مکشوفه از غار خِر مربوط به دوره ساسانیان است. بقایای جانوری مکشوفه متعلق به اسب سانان، بزکوهی، میش وحشی، گاو وحشی، گوزن و غزال است.
آثار و شواهد به جا مانده از دوره پارینه سنگی میانی تا عصر ساسانیان در غار خِر این فرصت را در اختیار باستان شناسان قرار داده است تا نه تنها بقایای فرهنگی، بلکه تغییرات آب و هوایی، تنوع جانوری و گیاهی منطقه را از پارینه سنگی میانی تاکنون مورد مطالعه قرار دهند.
مَر خِر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ به شماره ۴۸۸۵ در فهرست اثار ملی کشور به ثبت رسید.
