عدالت و دادگستری داریوش بزرگ
داریوش کبیر پس از فتح ممالک متمدن دنیای آن روز با هیچ یک از مراسم ملی و قوانین مذهبی و مملکتی آنان مخالفتی نکرد و با جمیع رعایای خود به هر مذهب و عقیده ای که بودند بدون تبعیض و تفاوت به عدالت و رافت رفتار میکرد و همین طرز حکومت و عدالت گستری سبب شد که نام نیکش تا ابد بر صفحۀ تاریخ جهان جاودان بماند و حتی مصری های مغلوب در تاریخ خود او را بزرگترین قانونگزار بدانند. این پادشاه بزرگ، که او را به حق باید در زمرۀ قانونگزاران آن عصر به شمار حسن اداره مملکت به وضع آورد، پس از فتوحات خود تصمیم گرفت برای قوانین عمومی بپردازد که از لحاظ کلی در سرتاسر شاهنشاهی او اجرا شود.
او با دقت به این کار دست زد خود او در یکی از کتیبه ها چنین گفته است به خواست اهورمزدا تمام سرزمینهایی که گشودم از عدالت (قانون) من برخوردار گشتند.اومستد، استاد سابق تاریخ شرق دانشگاه شیکاگو در کتاب خود، تاریخ شاهنشاهی ایران می نویسد:
داریوش پس از اینکه از کشورگشایی فراغت یافت به وضع قوانین متعدد یا کتاب قانون که برای سراسر شاهنشاهی مناسب بود پرداخت آن قانونها در همۀ امپراتوری حکمفرما بود و داریوش در شرح حال خود که در سال ۵۲۰ قبل از میلاد نوشته می گوید: این سرزمینها از روی عدل (یعنی قانون) من رفتار کردند و آنچه را فرمان دادم اجرا کردند.
تحقیقات تاریخ دانان
از مجموع تحقیقات محققان این نتیجه به دست می آید که از قوانین داریوش آنچه به حفظ نظم و سیاست عمومی سازمان اداری و امور نظامی مملکت مربوط میشده در تمامی امپراتوری هخامنشی حکمفرما بوده است. در غیر این ،موارد چون ملل تابعه آزادی مذهب داشته اند از لحاظ حقوق خصوصی و امور داخلی و قسمتی از حقوق عمومی که با اصول کلی و اداره عمومی کشور منافی نبوده تابع قوانین خود بوده‌اند. به عبارتی باید گفت با اعتقادی که داریوش به اجرای اصل دموکراسی داشته اصل آزادی مذهب و عقاید و اصل رعایت حقوق خصوصی ملل تابعه و حتی قسمتی از حقوق عمومی آنها را تا جایی رعایت می کرده که به اصل کلی نظامات و سیاست و اداره عمومی شاهنشاهی خودش لطمه وارد نمی ساخته است.
بنا به این اصل در آن دوره هر یک از ملل تابعه قوانین مخصوص خود را با تغییراتی که داریوش در آنها داده بود اجرا میکردند از این رو داریوش در یکی از کتیبه ها خود را یگانه پادشاه چندین پادشاه و یگانه قانونگذار چندین قانونگذار خوانده است. پروفسور گیرشمن مینویسد: «داریوش» به اجرای عدالت بسیار اهمیت میداد و قوانین او مدتی دراز پس از پایان شاهنشاهی که وی ایجاد کرده بود برقرار ماند. هرودوت می گوید: «قضات ،شاهی که از پارسیان انتخاب می شوند، وظیفه خود را تا دم مرگ انجام میدهند مگر آنکه بر اثر عدم اجرای عدالت از کار برکنار شوند. آنان در محاکمه داوری میکنند به تعبیر و تفسیر قوانین ملی می پردازند و در همۀ امور تصمیم میگیرند.
همه این نوشته ها دلیل آن است که مجموعه قوانین داریوش یا کتاب قانون داریوش در زمان او و مدتها بعد از او وجود داشته است بخصوص که خود داریوش در کتیبه نقش رستم از این قانون صریحاً نام میبرد و می گوید: داریوش شاه ، شاه بزرگ میگوید این است کشورهایی که به خواست اهورمزدا علاوه از پارس گرفته ام و بر آنها فرمانروایی دارم و به من باج میدهند، آنچه از طرف من به آنها گفته میشود اجرا میکنند قانون و آیین من در آنجاها رایج و محفوظ است.
