شاخص های معماری ساسانی و تداوم آن در هنر عصر اسلامی

ایرانیان پیش از اسلام به ساختمان گنبد آشنا بودند و آن را بر فراز آتشکده های خود ساختند آتشکده ها و پرستشگاه های ساسانی که در سراسر ایران و امپراتوری ساسانی پراکنده بود گنبدی بر روی چهار گوشی که از چهار پایه ی بزرگ تشکیل یافته بود، قرار داشت و طاق نماها پایه ها را به هم متصل می کرد. گاهی دالانی سر پوشیده درون پرستش گاه را به طرزی حمایت کننده احاطه می کرد. بناهای اندکی که به جای مانده حکایت از این معماری دارد هر چند بسیاری از آنها ویران شده است.نکته ی قابل توجهی که در معماری ایران در زمان ساسانیان دیده میشود کاربرد کلاف های چوبی است.

یعنی در میان جرزها کلافی را کار گذاشته اند که آنها را به یکدیگر متصل میکرد و مانع از هم پاشیدگی جرزها میشده است. این روش به تقلید از برخی نمونه هایی بود که در تخت جمشید ساخته شده بود. هر چند استفاده از ستون در ساختمان های ساسانی معمول بوده اما چندان رواجی نداشته و به اندازه ی دوره ی هخامنشی اهمیت پیدا نکرده است. آنان ستون هایی از چوب می ساختند چنان که در شبستان های برخی از مساجد قدیم ایران که به تقلید از اصول معماری ساسانی ساخته شده است. ستون های بسیار درشت دیده میشود که در بنای مسجد تاریخانه ی دامغان مشاهده می شود.

ستونهای این مسجد دارای طاق های ضربی گسترده ای است که موازی با نماهاست و در تمام طول خود از طرف بیرون یعنی از مسجد باز است و مانند ایوانهای واقعی بناهای عصر ساسانی است.مهمترین ویژگی معماری ایران در زمان ساسانی همان گنبدهای بسیار باشکوه و بلند است و آن طاق های بیر به فلک افراشته که نمونه ای از آن در خرابه های تیسفون مشاهده می گردد، چنان که با گذشت هزار و چهارصد سال از ساختمان آن، هنوز نمایش عجیبی دارد.مهم ترین اقدام معماران ساسانی در این زمان این بود که آنان به زدن طاق قوی توسل جستند. گنبد که بر پایه گوشه طاقهای استوار است به زودی ارزش جهانی یافت معماران ایرانی درصدد بودند که از طرحهای چهار گوش به طرح های دایره وار برسند گوشه طاق را کشف کردند.

گرایش به اختلاط و آمیزش که از ویژگی های کلی فرهنگ ایرانی بود در دوره ی ساسانی نیز در سطح گسترده ای صورت گرفت. هنر ساسانی آن مایه ی قدرت و قوه ی حیات و سرزندگی داشت که از قلمرو منطقه ای و محدوده ی زمانی خود به سرعت فراتر برود و از گسترش چشم گیری برخوردار گردد. هنر ساسانی منطقه و قلمرو گسترده ای را شامل میشد که از شرق دور گرفته تا سواحل اقیانوس اطلس را در بر میگرفت و در قوت و شکل گیری هنر اروپایی آسیایی نقش قاطعی داشت. مجموعه ی وسیعی از نقش مایه ها و انواع شمایل نگاشتی و طرح پلانهای معماری و مفاهیم زیبایی شناختی هنر ساسانی در سرزمین های خارج از ایران پرتوافکن شد و با تماس مستقیم و از طریق راههای تجاری و بازرگانی بر خود مهر صحه گذاشت.