الف) در بین‌النهرین جهان فرودین با حسن تعبیرهای گوناگون همچون کور Kuf در سومری« سرزمین کوهستانی» یا«خارج»، کی گال Kigal « جای بزرگ»، ادین edin « دشت»، آرالی Arali کور. نو. گی kur. nu.gi = سرزمین بدون بازگشت است و معادل های خود را در اکدی دارند. جهان فرودین و آسمان به یکدیگر پیوسته و مکمل یکدیگر بودند و تعادلی میان افراد زنده و مرده بود که آن را نمی‌بایستی بر هم زد.( مقایسه شود با ضرب‌المثل« شکستن دروازه‌های جهان فرودین» در  فرود آمدن اینانا یا حماسۀ گیل گمش_ همچنین _ نرگال و، ارش کی گال در مورد روابط میان خدایان هر یک از دو قلمرو). دربارۀ مکان شناسی محل، اطلاعات زیادی در دست نیست. یکی دارای هفت دروازه است. یکی« فرود می‌آید»یا بر طبق لوح دهم حماسۀ گیل گمش، برای رسیدن به آن باید از رود مرگ گذشت. ارواح همۀ موجودات زنده می‌بایستی پس از مرگشان به جهان فرودین بروند. هیچ اندیشۀ مربوط به آسمان یا الی سیوم Elysium با مفهوم مصری یا یونانی وجود ندارد.

شرایط وحشتناک است و تا حدی به‌طور مفصل در گیل گمش، انکیدو جهان مردگان، فرود آمدن ایشتار، شرح داده‌شده است، جایگاه ارش کی گال، خانه‌ای تاریک است که وارد شدگان در آن، از روشنایی محرومند، خاک و گل خوراک آن‌هاست. جایی که بر تن به‌جای جامه، مانند پرندگان بال پدر دارند و جایی که گردو غبار بر روی درب و کلون آن نشسته است. اما بر طبق خداشناسی خورشیدی، اوتو، خورشید-خدا شَمَش اکدی شب‌هنگام از جهان فرودین عبور می‌کند و با روشنش خود شفعی به آن مکان می‌بخشد. سرودهای خورشیدی نیز ذکر می‌کنند که او غذا و آشام  با خود می‌آورد وو مردگان را داوری می‌کند. حماسۀ گیل گمش گزارش می‌دهد که در جهان فرودین سلسله‌مراتبی وجود دارد. کسی که فرزندان بسیار دارد بهتر از آن است که فرزندی ندارد و بدین ترتیب سرنوشت در انتظار شخص فانی بدبختی است که بر طبق مراسم تدفین، دفن نشده باشد.

او محکوم است که به‌صورت آتی مو etimmu یا روح سرگردان درآید. سازمان جهان فرودین انعکاسی از سازمان‌های بین‌النهرینی است. پادشاهی به‌عنوان فرماندۀ کل وجود دارد ( اول ارش کی گال بعد نرگال). صاحب‌منصبان گوناگون در پیرامون آن‌ها هستند، یعنی آنوناکی های جهان فرودین که حکم مرگ را اجرا چنان متوفا را در دفتری ثبت می نمایند. نامتار Namtar سوکال sukkal « وزیر» نین گیش زیدا کار پرداز، ندو Nedu حمال بزرگ است. به علاوه، شماری از خدایان جهان فرودین هستند که در فهرست خدایان و دیگر فهرست ها در ارتباط با جهان فرودین هستند مانند خدایآن‌کهن(لاخمو لاخامو)، آلابلی لی Ala- Belili و مانند آن‌ها. نی نازو مسلامتا ئیا، ایشتاران از دیر Der و دیگران. هنگامی‌که شخص وارد می‌شود و فرمان صادر می‌گردد، وی مجبور است که همیشه آنجا بماند. این قائده نیز در مورد خدایان به کار می‌رود به همان‌گونه که اسطورۀ فرود آمدن اینانا نشان می‌دهد. اگرچه این الهه براثر فعالیت ِااَ خدا زنده می‌شود. در مقررات جهان فرودین آمده است که او باید جانشینی برای خود پیدا کند همان اندیشه نیز احتمالاً درباره انلیل و نین لیل، بیان می‌شود. در دوره نو_ آشوری، علاقۀ فراوانی به مطالب مربوط به مرگ و جهان فرودین وجود داشت. متنی که غالباً دیدار از جهان فرودین به نام« ولیعهد آشوری» نامیده می‌شود، و نمونه‌ای مشخص به شمار می‌رود و حاوی توصیف مفصلی از دیوان و نگهبانان وحشت‌انگیز در قلمرو مرگ است.

طرحی از جهان فروردین

(ب) آناتولی Anatolia

نام جهان فرودین به زبان هیتیایی دانکوایس داگان _ زیپاس dankuis- dagan .zipas یعنی« سرزمین تاریک» است و در هوریانی توری turi به معنای« ژرفناک» است. محل آن در زمین است ولی گفتند بسیاری از راه‌های آبی که در تابستان خشک می‌شوند، در زیرزمین قرار دارند. سرچشمه ها وچشمه سارها مدخل‌های طبیعی هستند و بعضی از آن‌ها با برخی خدایان ناپدید شونده و با مراسم آن‌ها مربوط می باشند. همچنین یک مرغزار جایی در « غرب» وجود  داشت ( مقایسه شود با آسفودل Asphodel یونانی). همۀ موجودات بشری زندگی مشکوکی بعد از مرگ دارند و محتاج تغذیۀ منظم اند تا از آزار نزدیک شدن زندگان باز داشته شوند. سرنوشت بدلکاران حتی بدتر از دیگران است. آن‌ها مجبورند پلیدی بخورند. پادشاهان مردۀ هیتی ها به‌صورت خدایان درمی‌آمدند و تصور می‌رفت که آن‌ها کشاورز و گله بان می‌شدند. شاید این وضع به علت آن بود که ابزارهای کشاورزی را در گورهایشان می نهادند. خدایان جهان فرودین تاکناس سیونس taknas siunes یعنی خدایان زمین درمقابل سیونس کاتارس siunes kattares یعنی خدا یان جهان بالا یا آسمان نامیده می‌شوند. خدایآن‌کهن در آنجا اقامت دارند و این محل، قلمرو خدایان باتلاق‌های زیر زمین یعنی وورونشه مو Wurunshemu ی حاتی، آلانی و هوریانی است و همچنین تانکاس اوتو، خورشید_ الهۀ زمین است. به نظر می‌رسد که الهه‌های دورزخی در ارتباط مستقیمی با حاصلخیزی زمین هستند و در سرودها و نیایش ها و مراسم مذهبی غالباً برای همین قصد از آن‌ها استمداد می‌شود. در این باره همچنین در می یابیم که تنها خدای مهم مذکر یعنی کوماربی خدای دیرین غله در هوریانی بود و تصور می‌رفت در جهان فرودین اقامت داشته باشد.

(ج) سوریه Syria

اسطوره‌های بعل در اوگاریت شامل روایات بی‌شماری از جهان فرودین یعنی قلمرو موت و معنای نام او مرگ است و می‌گوید که اشتهای او برای موجودات زنده سیری ناپذیر است. او نیز مانند مردگان نیاز به آب خنک دارد و شاید این‌یکی از عللی باشد که او می‌خواهد بعل را بگیرد. از جمله کارهای دیگر او، مشخص ساختن باران است روشن نیست که موت تا چه اندازه در خارج از اسطوره‌ها به منزلۀ خدا به شمار می‌آمد زیرا، دلیلی  برای پرستش او وجود ندارد. مدارک باستان‌شناختی نشان می‌دهد که گورها یا لااقل بعضی از گورهای خانوادۀ سلطنتی، به اتاق های ویژه آشام پاشی متصل بودند. بنابراین، مراسم تدفین شامل آب، عملی متداول بوده است.

(د) ایران Iran

نظیر همان مراسم آشام پاشی در گورهای عیلامی یافت می‌شود. به علاوه، چند متنی یافت می‌شود که مربوط به اندیشه هایی دربارۀ جهان فرودین است و دعاهایی وجود دارد که در آن‌ها شخص متوفا تقاضا می‌کند به خوبی پذیرفته شود و خود را در برابر خدا اینشوشی ناک Inshushinak بر خاک می افکند و خدا سرنوشت او را تعیین و روانش را وزن می‌کند. همۀ مردگان چه ضعیف و چه نیرومند می‌بایستی به داوری تن در دهند. از او خواسته می‌شود که برای مردگان، آب تهیه کند.

منبع:

• کتاب تاریخ اساطیری ایران، اثر ژاله آموزگار،
  انتشارات سمت، چاپ شده در مهر ۱۳۹۵
• تهیه الکترونیکی: سایت تاریخ ما، اِنی کاظمی