منابعی برای شناخت اساطیر ایران
برای دستیابی به اسطوره‌های ایران نخست باید منابع مورداستفاده را معرفی کرد. این منابع را می‌توان به‌صورت زیر دسته‌بندی کرد:
الف)منابع هندی
به دلیل فرهنگ مشترکی که از دوران مهاجرت آریاییان به بعد میان هند و ایران وجود داشته است، آثار هندی باستان در بسیاری از موارد منبع مناسبی برای اساطیر ایران به شمار می‌آیند. این منابع عبارت‌اند از:
۱.ودا۳ها.قدیمی‌ترین اثر هندی به زبان سنسکریت است و خود چهارکتاب را شامل می‌شود:
ریگودا.۴قدیمی‌ترین بخش وداهاست که آن را هم‌ردیف گاهان یا گات‌های اوستا دانسته‌اند. این کتاب مجموعه‌ای افزون بر هزار سرود است که سالیان متمادی به‌صورت شفاهی و سینه‌به‌سینه نقل‌شده و سپس به‌صورت نوشته درآمده است. سرودها و نیایش‌های آن خطاب به خدایان دوران کهن آریایی است.
یاجورودا.۵بیشتر کلام منثور است و دعاهایی را که در ریگ ودا آمده تکمیل می‌کند.
سامهودا.۱سرودهایی است که برهمنان موقع قربانی و نیایش می‌خواندند.
اثروهودا.۲ مشتمل بر افسون‌ها و وردهای سحر و جادوگری دوران باستانی هند است که از ترس و غصب و شهوت و نفرت و همچنین از دردهای جسمانی سخن می‌گوید و برای شفای بیماری‌ها دعاهای فراوان دارد درعین‌حال، صورت عملی طب قدیم را نیز نشان می‌دهد.
۲.اوپانیشادها. مجموعه جدیدتر ادبیات ودایی و شامل دعاهاست.
۳.مهابهاراتا. این کتاب مربوط به خدایان دوران متأخرتر است.
۴.پورانا. این کتاب داستان‌های باستانی را دربر دارد.
میترا، اسطوره ایران باستان
ب) منابع اوستایی
کتاب اوستا که زبان آن جز زبان‌های دوره باستانی ایران است مدت‌ها سینه نقل می‌شده، در دوره ساسانی با تکیه‌بر آگاهی‌های همه موبدان و با خطی که در دوره ساسانی برمبنای خط پهلوی اختراع‌شده بود، تدوین‌یافته است. اوستایی ساسانی شامل بیست‌ویک نسک (کتاب) بوده است که خود مختصرتر از اوستای دوره باستانی است. اوستای موجود در حدود یک‌چهارم اوستای دوره ساسانی و شامل پنج کتاب است.
۱.یسنها. مشتمل بر سرودها و دعاهای دینی است و هفتادودو «ها» (فصل) دارد. گاهان (گاتها یا گاثه ها) که باستانی‌ترین بخش اوستاست و آن را سروده‌های خود زردشت می‌دانند، هفده فصل از هفتادودو فصل یسنها را شامل می‌شود.
۲.ویسپرد. مجموعه از ملحقات یسنهاست و بیست‌وچهار کرده (فصل) دارد.
۳.یشتها. مشتمل بر سروده‌هایی خطاب به خدایان باستانی است. مجموعه موجود این سرودها بیست‌ویک یشت است.
۴.وندیداد یا ویدیو داد. در اصل کتابی است مربوط به آیین‌های عملی زندگی در کیش زردشتی، ولی مطالب اساطیری نیز در جای‌جای آن دیده می‌شود و شامل بیست‌ودو فرگرد (فصل) است.
۵.خرده اوستا. خلاصه‌ای از اوستا دورۀ ساسانی و مجموعه‌ای از دعاها و نیایش‌ها است.
نیرنگستان و هیربدستان و بخش‌های پراکندۀ دیگری نیز جزء منابع اوستایی به شمار می‌آیند.
ونوس، الهه یونان
ج)منابع مانوی
منابع مانوی شامل نوشته‌های مانی و پیروان اوست. اسطوره‌های متعلق به سه دورۀ آفرینش از دیدگاه آیین مانوی و خدایان و دیوان مانوی در این منابع آمده است. کهن‌ترین آثار مانوی در سدۀ سوم و چهارم میلادی تدوین‌یافته است و آثار متأخر آن به قرن هفتم و هشتم میلادی تعلق دارد. این اسطوره‌ها در مواردی به شناخت نکاتی دربارۀ اساطیر ایرانی کمک می‌کند.
د)منابع پهلوی
گرچه تدوین و تألیف اغلب این منابع در حدود قرن ۳ه/۹م. به بعد انجام‌یافته است، سنت آن‌ها متعلق به دورۀ ساسانی است و حتی این آثار روایت‌های بسیار قدیمی‌تری را نیز بازگو می‌کنند. از میان این منابع به چند اثر اشاره می‌کنیم:
۱.دینکرد. در اصل مشتمل بر نه کتاب بوده است. کتاب اول و دوم بخشی از کتاب سوم ازمیان‌رفته است. کتاب‌های بازمانده پر از مطالب اسطوره‌ای است.
۲.بُندَهشن. به معنی آغاز آفرینش یا آفرینش اصلی است و تاریخ اساطیری و واقعی ایرانیان را از دورۀ پیشدادیان تا رسیدن تازیان دربر دارد. مطالب جالب‌توجهی نیز دربارۀ جغرافیای اساطیری به دست می‌دهد و دو روایت ایرانی (مفصل) و هندی (مختصر) از آن در دست است.
۳.گزیده‌های زادِسپَرَم. دربارۀ آفرینش، ظهور زردشت و رستاخیز و پایان جهان مطالبی دارد.
۴.روایات پهلوی. شرحی از آداب‌ورسوم و آیین‌های دینی است یا مطالبی مربوط به آفرینش آسمان و داستان‌هایی دربارۀ شخصیت‌های اساطیری مانند جمشید، گرشاسب، مشیه و مشیانه. دادِستان مینوی خرد، زند و هومن یسن، دادِستان دینیک و ترجمه و تفسیرهای اوستا به زبان پهلوی و… نیز جزء کتب و منابع پهلوی محسوب می‌شوند.
ه) منابع عربی و فارسی
منابع عربی و تاریخ‌های نوشته‌شده به زبان عربی در سده‌های نخستین پس از اسلام و همچنین نوشته‌هایی که از این دوران به زبان فارسی موجود است و همگی بر اساس خدای‌نامه۱ یا روایت‌های کتبی و شفاهی تدوین‌یافته است ،مطالب باارزش و قابل‌استفاده‌ای دربارۀ روایت‌ها و سنت‌های باستانی بخصوص در دورۀ ساسانی به دست می‌دهند.
شاهنامه. شاهنامه منبع اصلی روایت‌های اساطیری و حماسی ایران به زبان فارسی به شمار می‌آید که بر اساس خدای‌نامه سروده شده است. همچنین می‌توان در شاهنامه روایت‌های سینه‌به‌سینه حفظ شده و سنت‌های شفاهی را که از قول « دهقان» نقل می‌شود ملاحظه کرد. ویژگی شاهنامه این است که روایت‌هایی گوناگون را باهم تلفیق می‌کند و قهرمانانی در آن دیده می‌شوند که در اوستا و منابع پهلوی ناشناخته‌اند. به‌عبارت‌دیگر روایت‌های ملی ایرانی در دورۀ متأخر ساسانی درراه تکامل و توسعه سیر می‌کرد و در شاهنامۀ فردوسی به‌صورت کنونی خود رسید. منابع فارسی زردشتی عبارت از آثاری است که زردشتیان در دوره‌های اسلامی به فارسی نوشته‌اند و در آن‌ها نشانه‌های فراوانی از سنت‌ها و آیین‌های مربوط به ایران باستان می‌توان یافت ،از قبیل کتاب صد در نثر، صد در بند هشن و روایات داراب هرمزدیار.
و)نگاره‌ها
نگاره‌های بازمانده از دوران هخامنشی ،اشکانی و ساسانی بر دیواره‌ها و روی مهره‌ها و سکه‌ها و ظرف‌ها که تصویرهایی از خدایان و قهرمانان گذشته را منعکس می‌کنند .با تفسیرهایی که در مورد آن‌ها می‌شود ،می‌توانند راه گشای مطالب اسطوره‌ای باشند.
ز) نوشته‌های مورخان غیر ایرانی
نوشته‌های تاریخ نویسان چون هرودوت ،کتزیاس و پلوتارک و همچنین منابع ارمنی و منابع سریانی نیز می‌تواند در مواردی در تدوین اسطوره‌های ایرانی مفید باشند.
