اساطیر ایران

ویژگی عمدۀ اساطیر ایران ثنویّت است. این موضوع در تاریخ دوازده‌هزارسالۀ اساطیری ایران به‌خوبی نمایان است.

آفرینش به‌صورت منظم دوازده‌هزارساله، سنتی است متعلق به دورۀ ساسانی و نوشته‌های مربوط به این دوره. در نوشته‌های اوستا این تقسیم‌بندی با چنین صراحت دیده نمی‌شود. ما برای اینکه بتوانیم در چهارچوبی منظم نکته‌های اصلی و شخصیت‌های معتبر اساطیر ایران را بشناسیم و تاریخ اساطیری ایران را تحت نظمی خاص درآوردیم، این طرح را برگزیدیم.

در طی این دوران، ما با اورمزد و اهریمن، ایزدان و دیوان، پیش نمونه‌های گیتی، نخستین زوج انسان، فرمانروایان و قهرمانان اساطیری، اسطورۀ زندگی زردشت و سرانجام با روایت پایان و رستاخیز آشنا می‌شویم.

آفرینش از دیدگاه اساطیر ایرانی آفرینش

بنا بر باورهای ایران باستان در محدودۀ دوازده هزار سال اساطیری انجام می‌گیرد. این دوازده هزار سال به چهار دورۀ سه هزارساله تقسیم می‌شود. در دوران نخستین، عالم، مینوی و دوران بعد مینوی و گیتیی ۱است.

در سه هزار سال اول که جهان مینوی است و هنوز نه مکان هست و نه زمان،و جهان فارغ از ماده حرکت است، از دو «هستی» سخن به میان آید: یکی جهان متعلق به اورمزد که پر از نور، زندگی، دانایی، زیبایی، خوشبویی، شادی و تندرستی است و مجموعه‌ای است از هر آنچه ذهن می‌تواند راجع به دنیای خوبی بیندیشد. دوم جهان بدی متعلق به اهریمن که تاریک است و زشت و مظهر نابودی و بدبویی و بیماری و غم و مجموعه‌ای است از هرچه ذهن می‌تواند راجع به دنیای بدی بیندیشد.

در مورد اصل آن‌ها نوشته‌های زردشتی سکوت می‌کنند. در گاها(بخش کهن‌تر اوستا) سِپند مینو(روح مقدس و جلوۀ اورمزد)و اَنگِرَه مینو(روح خرابکار، اهریمن) چون دو همزاد به شمار می‌روند و سپس اورمزد مستقیماً در برابر اهریمن قرار می‌گیرد.بعدها در باورهای زروانی(احتمالاً از دوره هخامنشی به بعد) اصل این دو را یکی می‌دانند.

زروان در نوشته‌های پهلوی خدای زمان است، اما بنا بر آیین زروانی، زروان خدایی است که درزمانی که هیچ‌چیز وجود ندارد نیایش‌هایی به‌جای می‌آورد تا پسری با ویژگی‌های آرمانی اورمزد داشته باشد که جهان را بیافریند. در پایان هزار سال زروان در اینکه این نیایش به ثمر برسد شک می‌کند و در همان هنگام نطفۀ اورمزد و اهریمن در بطن او بسته می‌شود. اورمزد ثمرۀ نیایش و صبر او و اهریمن میوه شک اوست. زروان در آن هنگام پیمان می‌بندد که پسری را که نخست زاده شود فرمانروای جهان کند. اهریمن از این نیت آگاه می‌شود و سعی می‌کند نخست به دنیا آید. بدین ترتیب اهریمن، آلوده و بدبو در برابر زروان برای التزام به پیمانش مجبور می‌شود اهریمن را برای دورانی از نه هزار سال باقی‌مانده فرمانروا کند؛ با اطمینان به اینکه در پیکاری که در پایان جهان میان دو همزاد رخ خواهد داد اورمزد پیروز خواهد شد و به‌تنهایی و تا ابد فرمانروایی خواهد کرد. بدین ترتیب کل آفرینش زروانی در دوازده هزار سال انجام خواهد شد.

۱مادی، جسمانی، ملموس، این جهانی.

مجسمه خدای ایران باستان

منبع:

• کتاب تاریخ اساطیری ایران، اثر ژاله آموزگار،
  انتشارات سمت، چاپ شده در مهر ۱۳۹۵
• تهیه الکترونیکی: سایت تاریخ ما، اِنی کاظمی