انلیل / Enlil/ خدای سومری، در اکدی : الیل Elil

یکی از «خدایان بزرگ» بین‌النهرین است. نام او که معمولاً به‌عنوان هوا_ خدا ترجمه می‌شود و در قدیم‌ترین متون سومری دورۀ جمدت نصر Jemedet- Nasr ظاهر می‌گردد و پیش از اینجایی برجسته در فهرست خدایآن‌کهن سومری دارد، شاید این در رابطه بااهمیت سیاسی شهر مربوط به انلیل، یعنی نیپور Nippur و در طی دورۀ پیش _ سلسله‌ای باشد. اگرچه این شهر هرگز، پایگاه واقعی یک سلسلۀ فرمانروا نبود. بر طبق برخی متون از اورسوم، که آداب کهن را ذکر می‌کند، پادشاه سومر از سوی «مجمع خداوندی»، در نیپور اعلام یا تأیید می‌شد. گفته می‌شد که انلیل آن قدرت خداوندی را اعلام می‌دارد که از طرف پدرش آنو رهبر قانونی کشور به او داده‌شده بود. این وظیفه در بسیاری از کتیبه‌های سلطنتی مورد تایید قرارگرفته است. در متون اکدی، از دورۀ بابلی کهن به بعد، مفهوم قدرت انلیل به الی لوتو elilutu ، یعنی«الیل شیپ Ellil šip» شهرت داشت. مانند آنو، انلیل می‌توانست خدایان دیگر را با اعطای مقام الیل شیپ به آن‌ها، آنان را به پیش ببرد و بدان وسیله ارتقای خدایان« جدید» مانند مردوک و آشور را تصویب کند.

گذشته از کتیبه‌های سلطنتی، انلیل با صفات یا پرستشگاه‌های او به‌طور برجسته‌ای در همۀ ادوار تاریخ بین‌النهرین دیده می‌شود. انلیل موضوع سرودهای مذهبی سومری فراوان و دعاهای بابلی است.

عبادتگاه عمدۀ انلیل، ِا _ کور E – kur در نیپور بود. اما به‌عنوان یکی از خدایان بزرگ، در بسیاری از دیگر شهرها و حتی در خارج از بین‌النهرین، و عیلام مورد پرستش قرار می‌گرفت و پرستشگاه‌های بسیاری ( در آشور، بابل ،اوروک _ کولابا Uruk- kullaba و غیره داشت).

شخصیت انلیل بسیار پیچیده است و معلوم نیست که عنصر سومری لیل Iil در ابتدا دارای چه مفهومی بود. فهرست‌های دو زبانۀ بعدی دلالت بر رابطۀ با ارشتو erštu ، به معنای«کشور و زمین» و سرو seru به معنای«دشت و بیابان» و زاقی تو zaqiqu، به معنای «باد، توفان شن» دارد. بعضی از صفات او دارای جنبه‌های یک‌هوا_ خدا مانند کورگال kurgal در سومری به معنای «کوه بزرگ» است (نام پرستشگاه او یعنی ِا_ کور که به معنای «خانه کوه است») و لوگال آمارو Lugal.a.ma.ru که به معنای «پادشاه توفان»است. لقب آب  با. دینگیر.ر. نه ab.ba. dingir. re.ne یعنی«پدر خدایان»، یک لقب باستانی است که پیش از این، انته  منا Entdmena از لاگاش از آن استفاده می‌کرده است. او را غالباً نون .آ . میر nun. a.mir یعنی «بسیار محترم» می‌نامیدند و از سلسلۀ اول لارسا larsa، انلیل کسی است که سرنوشت‌ها را تعیین می‌کند و در این وظیفه با انکی، مادر _ الهه یا اینانا شریک است.

در اسطورۀ آنزو Anzu ، او دارای سرنوشت است. نام او را نیز می‌توان با علامتی که برای عدد پنجاه (در سومری نینّو Ninnu) است، نوشت. در سطح کیهانی، قلمرو انلیل عبارت از زمین و دایرۀ بادها و هوای بالاست (در سومری کور kur) و حال آن‌که قلمرو انکی در (آپسو Apsu) است و آنAn  پرفراز یا در بالا در آسمان فرمانروایی می‌کند. انلیل مسئول همۀ جنبه‌های زندگی، باروری وترقی و همچنین مادینگی و مصائب است. از سوی دیگر، او «سرور فراوانی است» که « کلمۀ ا _ گیاهان»، دانه، سعادت، صلح است و حاصلخیزی زمین در دست اوست .از سوی دیگر، تعداد زیادی از اسطوره‌ها و تصنیف های دینی بر تأثیر منفی او تأکید دارد. در سوگواری ها و دیگر سرودهای دینی، مصائب همیشه، سرانجام کار بود. پیوسته به نظر می‌رسد که « گفتگوی خشمگینانۀ» خود را بر زبان می‌آورد و باعث همه گونه مصیبت در زمین می‌شود. اگرچه از خشم او بر ضد دشمنان سومر  یا بابل استمداد می‌شود، ولی او طرفدار قابل‌اعتماد کشور نیست . اسطوره‌های مربوط به سیل همیشه انلیل را به‌صورت خدای خشمگینی معرفی می‌کنند که می‌خواهد نوع بشر را نابود کند. از سوی دیگر، دعاها و سرودها نیز انلیل را به‌عنوان خدایی عاقل و مهربان جلوه می‌دهند که قوم خود را حفظ می‌کند.(این جنبه نیز در نام‌های شخصی اکدی به چشم می‌خورد).

انلیل فرزند ارشد آن An است (که نام او در دعا به‌وسیلۀ لو گال زاکسی Lugal zaggesi از شهر اوروک Uruk  ذکر می‌شود. اما متون دیگر، نسلی از انکی و نین کی Ninki و یا حتی خود زایی از کوه را ذکر می‌کنند رابطۀ او با آن An  باعث تفسیر های بسیاری شده است، زیرا، نمونۀ تنش های نسل هاست. بعضی متون، کارهای او را طوری شرح داده اند که گویی از سوی پدرش یا با موافقت او انجام‌گرفته است و حال آن‌که متون دیگر، قدرت وظایف آن An را به او نسبت می‌دهند.( مانند تعیین سرنوشت‌ها و ارتقای دیگر خدایان، داوری و مانند آن‌ها). این موضوع براثر گرایش های ذاتی این متون پیچیده تر می‌شود که همیشه روشن نیست. همچنین گفته می‌شود که نی نورتا پسر انلیل، اقدامات دلیرانۀ خود را به دستور پدرش انجام می‌دهد و تصنیفات شاعرانۀ گوناگونی که در ستایش نی نورتا ست رابطۀ پسر و پدر را میان انلیل و آن  منعکس می‌سازد.

همسر انلیل در آغاز، یکی از مادر_ خدایان و سپس، از دورۀ بابلی کهن نین لیل Ninlil بود. دیگر پسرانش عبارتند از سین sin نرگال Nergal و نامتار Namtar.

طرحی از انلیل

منبع:

• کتاب تاریخ اساطیری ایران، اثر ژاله آموزگار،
  انتشارات سمت، چاپ شده در مهر ۱۳۹۵
• تهیه الکترونیکی: سایت تاریخ ما، اِنی کاظمی