آثار و تمدن هوریان
یافته‌های تاریخی نشان داده است که هوریان از سه تا چهارهزار سال پیش از میلاد مسیح در مناطق کوه های زاگرس و توروس و در شهرهایی مانند خوی، سلماس زندگی میکردند. این سرزمین‌ها از ۲۰۰۰ سال تا ۱۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح ، میلاد ناییر نامیده می‌شد. تحقیقات مورخان نشان داده است . همانند مردمان سومری، قوتتی و لولوبی‌‌ها، هوریان نیز به آذربایجان مهاجرت کرده بودند و پایتخت آنان واشوقاننی بود.
مهاجرت‌های هوریان
در ۲۴۰۰ ق . م آثار و مدارک تاریخی نشان میدهند که بخشی از اقوام هوری به دلایل نامعلومی به طرف شمال غرب و غرب کوچ کردند وحتی تا مصر پخش شدند و هنر و صنعت خود را تا آنجاها بسط دادند. اکثر تاریخ دانان آن دسته از هوری ها که به شمال غرب و آنادولی کوچ کردند بعد ها دولت های هیت و اورارتو را تشکیل دادند. زبان هوری ها با زبان اورارتوها از یک خانواده میباشند، اقوام لولوبی، قوتتی، هوری ها و ایلامیان از لحاظ نژادی و زبانی نزدیک به هم بودند. 
در هزارهٔ دوم پ.م. قبایلی که به زبان هوریانی سخن می‌گفتند در میانرودان شمالی و تا حدی در سوریه در سراسر فلات ارمنستان زندگی میکردند. آنان تا اواسط هزارهٔ یکم پ.م. در کنار قبایلی که منشأ دیگر داشتند باقی ماندند.زبان هوریان با اورارتوییان خویشاوندی نزدیک داشتند. نبشته‌ای به خط اکدی و به زبان هوریانی از شخصی به نام تیشاری پادشاه اورکیش و ناوار از ربع سوم هزارهٔ سوم پیش از میلاد در دست است.
آثار باقی مانده از هوریان
در هزارهٔ سوم پ.م.در مشرق دجله و خاک آشور وجود هوریان ثابت شده‌است. در هزاره دوم پ.م. نیز ایشان در ناحیه کرکوک می‌زیسته‌اند. مدارک متقنی دربارهٔ نفوذ هوریان به نقاط شرقی‌تر در دست نیست. گرچه بعضی‌ها حدس زده‌اند نواحی آذربایجان و زنجان تا هزارهٔ یکم پ.م. ویژگی‌های هوریان را واجد بوده‌اند. بعضی از هوریان احتمالأ در زمان قدیم در ناحیه دریاچه ارومیه (غربی) می زیسته‌اند و بخشی نیز شاید پس از استعمار آنجا توسط اورارتو در پایان قرن نهم و آغاز قرن هشتم پیش از میلاد، به آن نواحی کوچ کرده باشند.
