چگونه نام آذربایجان بر شمال ارس(اران و شروان) گذاشته شد؟

پس از جنگ‌های ایران و روس در روزگار سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار و قرارداد مشهور ترکمانچای رود ارس مرز میان ایران و روسیه شناخته شد و سراسر قفقاز به تصرف امپراتوری روسیه در آمد. ترکی‌زبانان مسلمان قفقاز که از نتایج جنگ‌های ایران و روس ناخرسند و به سبب ضعف دولت ایران از پشتیبانی کشور مذکور ناامید شده بودند، به دولت امپراتوری عثمانی که هنوز در آن زمان نیرومند بود، روی آوردند. اواخر سده نوزدهم و اوایل سده بیستم در امپراتوری عثمانی دو جریان قوت گرفت. یکی اندیشه «اتحاد اسلام» و دیگری «وحدت ترکان» بود که گروه مشهور ترکان جوان مبلغ و مروج آن بودند.

این گروه که خواستار اتحاد همۀ ترکی زبانان جهان بودند، در سال ۱۹۰۷ حزبی بنام حزب اتحاد و ترقی بنیاد نهادند. دولت امپراتوری عثمانی که ترکی زبان و در عین حال مدعی رهبری بر مسلمین سراسر جهان بود این دو جریان و دو اندیشه را در هم آمیخت و به خدمت گرفت. ترکی زبانان قفقاز نیز که به علل مذهبی از سیادت امپراتوری روسیه ناخرسند بودند، در جستجوی تکیه گاهی بر آمدند و این تکیه گاه را در میان ترکی زبانان آسیای صغیر یافتند و از این پس قیام‌های مردم قفقاز رنگ سیاسی مذهبی گرفت.

این قیام‌ها از سوی دولت عثمانی و گروه «ترکان جوان» که بنیادگزار جنبش پانترکیسم بودند، مورد حمایت و پشتیبانی قرار گرفت. سال ۱۹۱۱ در شهر باکو حزبی بنام «حزب اسلامی و دموکرات مساوات» تأسیس شد که هر دو جنبۀ سیاسی و مذهبی را در خود جمع داشت. بنیاد گزاران حزب نامبرده، رسول زاده ، شریف زاده، کاظم زاده و چندتن دیگر بودند که از سوی ترکان حمایت می شدند. در ماه فوریه سال ۱۹۱۷ پس از پیروزی نخستین انقلاب روسیه وسقوط تزاریسم، سران حزب مساوات موافقت خود را با «جمهوری دموکراتیک روسیه» اعلام داشتند.

پس از انقلاب اکتبر سال ۱۹۱۷ و کناره گیری روسیه از شرکت در نخستین جنگ جهانی، ترکان نفوذ خود را در قفقاز گسترش دادند. سران حزب مساوات ابتدا با بلشویک‌های قفقاز نزدیک شدند، ولی سرانجام میان‌شان اختلاف افتاد و مساواتیان در تاریخ ۲۷ مه سال ۱۹۱۸ در شهر تفلیس دولت خود را تشکیل دادند و بنام جمهوری آذربایجان اعلام استقلال کردند. دولت مذکور در ماه ژوئن همان سال مقر خود را به شهر گنجه انتقال داد. در ۱۵ سپتامبر سال ۱۹۱۸ سپاهیان ترک به فرماندهی نوری پاشا شهر باکو را متصرف شدند.

پس از این واقعه دولت مساواتیان که از پشتیبانی ترکان برخوردار بود، به شهر باکو انتقال یافت.گرچه مساواتیان خود گروهی متشکل و یکدست نبودند.با این همه نفوذ ترکان در آنها بسیار بود. در دایره المعارف کوچک شوروی که به سال ۱۹۵۴ در شهر مسکو به چاپ رسید چنین نوشته شده است :

((مساواتیان از ترکان پیروی میکردند و دولتی پان ترکیست بودند.))

گمان می رود گذاردن نام آذربایجان بر اران و شیروان در قفقاز بنابر خواست و سیاست ترکان بوده است. زیرا ترکان که چند بار به آذربایجان ایران حمله بردند با وجود کشتار فراوان همواره مقاومت شدید مردم آذربایجان را برابر خود مشاهده کردند بنابراین قادر نبودند از راه های مستقیم مردم آذربایجان را به خود متمایل گردانند.از این رو طریق غیر مستقیم را در پیش گرفتند و در صدد بر آمدند نخست قفقاز و آذربایجان را زیر نام واحد آذربایجان متحد گردانند و پس آنگاه دو سرزمین نامبرده را ضمیمه خاک خود کنند.

در اکتبر سال ۱۹۱۸ سپاهیان انگلیس به فرماندهی ژنرال تومسون شهر باکو را اشغال کردند و سپاه ترک را که در نخستین جنگ جهانی شکست یافته بود، از آن سرزمین بیرون راندند. ولی دولت «جمهوری آذربایجان» که توسط مساواتیان تأسیس یافته بود ، همچنان به رسمیت شناخته شد.دولت مساوات حدود دو سال زیر عنوان «دولت جمهوری آذربایجان» بر اران و شیروان حکومت کرد و این وضع تا ۲۸ آوریل سال ۱۹۲۰ ادامه یافت. در این تاریخ واحدهای ارتش سرخ شهر باکو را به تصرف آوردند و دولت مساواتیان را ساقط و بسیاری از سران حزب و دولت مذکور را دستگیر و اعدام کردند .

از همین تاریخ در باکو و پیرامون آن حکومت شوروی اعلام شد . ولی دولت جدید نیز نام آذربایجان را که پان ترکیستها بــر سرزمین اران و شروان نهاده بودند همچنان باقی نگاه داشت بدین روال نام «آذربایجان» نخست از سوی مساواتیان بر بخشی از قفقاز گذارده شد و پس آنگاه از جانب اتحاد شوروی تأیید و تثبیت گردید.در این که سرزمین ترکی زبانان قفقاز هیچگاه نام آذربایجان نداشته است جای اندک شبهه و تردیدی نیست و قبلا بتفصیل مطالبی در این زمینه ارائه شد.

استاد بارتولد دانشمند شوروی به صراحت این نکته را بیان داشت و اعلام کرد که نام و عنوان « آذربایجان قفقاز » تنها پس از انقلاب ۱۹۱۷ م روسیه بکار گرفته شد.استاد بارتولد که در اواخر زندگی از ورود در مسایل سیاسی به شدت پرهیز داشت ، در پیرامون سلطه روسها بر قفقاز مطلبی ننوشت. زیرا ممکن بود بیان حقایق با خواستها و مقاصد سیاستمداران تعارض و تناقض حاصل کند. با این حال در پیرامون علت گذاردن نام «آذربایجان» بر قفقاز چنین گفت:

نام آذربایجان برای جمهوری آذربایجان از آن جهت انتخاب شد که گمان می رفت با بر قراری جمهوری آذربایجان آذربایجان ایران و جمهوری آذر بایجان یکی شوند … نام آذربایجان از این نظر برگزیده شد.

این دانشمند گرانقدر که چون همه بزرگان دانش و معرفت ، دوستدار حق و حقیقت بود اعتقاد داشت که عنوان جمهوری آذربایجان برای سرزمین اران عنوانی است نادرست اکادمیسین بارتولد با استادی و مهارتی که شایسته دانشمندان است، نظر خود را در این زمینه اعلام‌داشت و چنین توصیه کرد:

هرگاه لازم باشد نامی برگزید که سراسر جمهوری آذربایجان را شامل شود، در آن صورت می توان نام اران را برگزید .

مردم آذربایجان که در گذشته بخاطر دفاع از مرز و بوم خویش با سپاهیان دولت عثمانی پیکارها کردند و زن و مرد و کودک از تبریز تا روستاهای دور دست علیه اشغالگران بیگانه بپاخاستند ، با گذاردن نام آذربایجان بر سرزمین دیگری جز مرز و بوم خویش روی موافق نشان ندادند. در آن روزگار گذاردن نام « آذربایجان» بر بخشی از قفقاز ، گفتگوهای بسیار پدید آورد و در ایران، بویژه آذربایجان اعتراض عده کثیری از میهن پرستان، از جمله گروه دموکراتهای آذربایجان چون شادروانان شیخ محمد خیابانی اسماعیل امیرخیزی، احمد کسروی تبریزی و بسیاری دیگر را سبب گردید

کار این اعتراض تا بدانجا کشید که گروهی به پیروی از شادروانان اسماعیل امیرخیزی و شیخ محمد خیابانی در صدد تغییر نام آذربایجان به آزادیستان بر آمدند. با گذاردن نام « آذربایجان » بر بخشی از قفقاز ، اندیشه ای تازه نیز عنوان شد مبنی بر این که گویا آذربایجان سرزمینی است دونیم گشته که بخشی در شمال و بخشی در جنوب رود ارس نهاده شده است.