عصر وحشت افشاریه

در داغستان و کردستان و لار اغتشاش از جانب اهل سنت در مقابل بی تسامحی پادشاه ، حکام و عمال شیعه انجام شد. و در نهایت منجر به سقوط اصفهان بر دست شورشیان (۱۱۳۵) و انقراض صفویه به دست نادر قلی بیگ افشار گشت که بر ویرانه ی آن دولت افشار به وجود آمد…

انقلابی که در قندهار و سپس در هرات روی داد ، عکس العمل طوایف سنی خراسان در قبال تعصب حکام قزلباش شیعه در آن زمان (سقوط حکومت صفویان) بود. و مقارن همان ایام در داغستان و کردستان و لار هم نظیر این عکس العمل  به صورت اغتشاش از جانب اهل سنت در مقابل بی تسامحی پادشاه ، حکام و عمال شیعه انجام شد. این جمله نیز در نهایت منجر به سقوط اصفهان بر دست شورشیان (۱۱۳۵) و انقراض صفویه به دست نادر قلی بیگ افشار گشت که بر ویرانه ی آن دولت افشار به وجود آمد.

در تمام این مدت (از ۱۱۰۹) که قبل از نادر و بعد از وی روی هم رفته تا استقرار قدرت قاجار حدود یک قرن طول کشید ، منازعات طولانی میان مدعیان قدرت موجب ادامه ی اغتشاش و اختلال بود . با آنکه طی سلطنت کوتاه نادر و فرمانروایی نه چندان طولانی کریمخان زند اغتشاشات یک چند فروکش کرد و انضباط نیم بندی هم به وجود آمد اما به  در دنبال دوران هریک از آنها باز آشوب ها تجدید می شد و مدعیان تاج و تخت هرکدام به هر بهانه ایران را غرق خون و آتش می کردند.

نادر چه کسی بود؟

نادر شاه افشار  پیش از پادشاهی نادر قلی خوانده می‌شد، و ملقب به تهماسب‌قلی خان از ایل افشار خراسان بود ، او کمتر از ۶۰ سال عمر کرد که کمتر از پانزده سالش را پادشاه بود اما به خاطر فتوحات و جنگ هایی که انجام داد بسیار مشهور شد.

در سال ۱۱۴۵ق به دنبال قراردادی میان شاه تهماسب دوم و دولت عثمانی و در پی شکست ایران، گرجستان و ارمنستان در ازای تبریز به آن دولت واگذار شد. نادر که خود این نواحی را به ایران بازگردانده بود، وقتی از این مسئله آگاه شد، به سرعت به اصفهان بازگشت. او از معاهدهٔ صلح به عنوان بهانه‌ای استفاده کرد، تهماسب را از سلطنت برکنار کرد و پسر خردسالش را با نام (شاه عباس سوم) به جانشینی برگزید و برای حفظ قدرت، خود را نایب‌السلطنه نامید. نادر، خصومت علیه عثمانیان را از سر گرفت. پس از یک دور پیروزی قاطع، که در میانش چندین بار برای سرکوب خیزش‌ها به فارس و بلوچستان لشکرکشی کرد، او در دسامبر ۱۷۳۳ معاهدهٔ جدیدی با احمد پاشا، حاکم عثمانی بغداد امضا کرد. این امر نشان دهندهٔ تلاشی برای دوباره برقرار سازی معاهده عثمانی-صفوی قصر شیرین (ذهاب) بود زیرا خواهان بازگردانی مرزهای تعیین شده در آن زمان، مبادلهٔ زندانیان و محافظت عثمانی از همهٔ حجاج ایرانی بود.

سلطان عثمانی این معاهده را تأیید نمی‌کرد، زیرا مناقشه بر سر کنترل بخش‌هایی از قفقاز پابرجا بود، و مخاصمات به تناوب ادامه داشت. یک رشته نبردهای ایران و عثمانی در قفقاز ادامه یافت و نادر گنجه را پس از محاصره به کمک مهندسین روس تسخیر کرد. آن گاه در مارس ۱۷۳۵ امپراتوری روسیه و ایران یک اتحاد دفاعی در گنجه امضا کردند. روس‌ها موافقت کردند بیشتر اراضی فتح شده در دهه ۱۷۲۰ را بازگردانند. این توافق تمرکز دیپلماتیک منطقه‌ای را به مواجههٔ روسیه و عثمانی بر سر کنترل منطقهٔ دریای سیاه منتقل کرد و برای نادر در مرزهای غربی یک آسودگی نظامی فراهم کرد.

پادشاهی نادر

نادر احساس می‌کرد که از طریق یک رشته پیروزی‌ها اعتبار کافی کسب کرده و وضعیت نظامی را به حد کافی تثبیت کرده که خود بر تخت جلوس کند. او در فوریه ۱۷۳۶، رهبران ایلی و کدخدایان روستاهای قلمروی صفوی را در اقامتگاه بزرگی در دشت مغان جمع کرد. او از مجمع درخواست کرد او یا یکی از صفویان را برای حکومت بر کشور برگزینند.

پس از چنین روز جلسه، مجمع نادر را شاه مشروع اعلام کرد. شاه تازه منصوب، برای به رسمیت شناسی تأیید حاضرین سخنرانی کرد. از جمله کارهای مهم نادر لشگرکشی به هند بود . او این کار را انجام داد برای نشان دادن قدرتش و پر کردن خزانه ی دولتش. و نادر دهلی را به تصرف خود درآورد اما به پادشاهش سخت نگرفت و چند روزی با احترامات تمام با او برخورد کرد ، اما با یک شایعه تمام شهر را به خاک و خون کشید و آنها مجبور شدند کلید خزاین شهر را تقدیم نادر کنند که مقدارآن معادل پانصد هزار روپیه جواهر و لباس بود که تخت طاووس و الماس کوه نور از آنجمله بود.

در زمانی که صفویان با شورش افغان‌ها از هم پاشیده بودند و کشور مورد تجاوز دشمنان داخلی و خارجی بود، عثمانی‌ها از غرب و روس‌ها از شمال و اعراب از جنوب و ترکمانان از شرق به تاخت و تاز و قتل و غارت مشغول بودند، نادر وضعیت حاکمیت ایران را سامان داد. در عهد نادر دشمنان و متجاوزان به کشور توسط وی سرکوب شدند و کشور اندکی از قدرت گذشته خویش را در حفاظت از مرزها و اعمال قدرت یک حکومت مقتدر مرکزی بر تمام وطن، بازیافت. ترکمانان و ازبکان به ماوراءالنهر عقب‌نشینی کردند.بناهایی که به دستور نادر در خراسان بنا شده‌اند، نظیر کلات نادری و کاخ خورشید از آثار مهم بازمانده از این دوران هستند.

سپاه نادری

در عهد او به سپاه و تأمین نیرو بسیار توجه می‌شد. نادر اقوام ایرانی را متحد و منسجم در زیر پرچم ایران درآورد و بار دیگر ایران قدرتمندترین کشور آسیا گشت. شهرها یا ولایات ایران در دوره نادر به شرح زیر بودند: آذربایجان، افغانستان، بلوچستان (پاکستان)، ترکمنستان، گرجستان، داغستان، بحرین، قطر، کشمیر و غیره. نادر از فرمانروایانی بود که برای آخرین بار ایران را به محدوده طبیعی فلات ایران رسانید و با تدارک کشتی‌های عظیم جنگی، کوشید تا استیلای حقوق تاریخی کشور را بر آب‌های شمال و جنوب تثبیت کند. اما داوری درباره ی نادر را ، توجه به جنایت های هول انگیز آخر عمرش ، دشوار می کند .

با افول دولت نادری، سرزمین پهناور فلات ایران که پس از مدت‌ها به زیر یک درفش درآمده و رنگ یگانگی پذیرفته بود، از هم پاشید.

پی نوشت :
(۱) کتاب روزگاران دکتر زرین کوب
(۲) تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره افشاریه
(۳) نادر شاه، بازتاب حماسه و فاجعه ملی