دولت مستعجل زندیه و پایتخت هایش

دولت زندیه اگرچه مدت زمان کوتاهی حکومت ایران را در اختیار داشت و پایان کارش بسیار غم انگیز بود اما در همین دورۀ کوتاه سه شهر ملایر، شیراز و کرمان را پایتخت خود قرار داد و یادگارهای خوشایندی در حافظۀ تاریخی و در میان بناهای این شهرها به ویژه شیراز باقی گذاشت.

زندیان

زندیان، خانزادگانی از نژاد لر بودند که پس از سقوط افشاریه در مدتی نزدیک به نیم قرن حکومت ایران را به دست گرفتند. این سلسله را کریم خان زند پایه گذاری کرد و با لطفعلی خان در کم تر از نیم قرن به پایان رسید.

کریم خان بیشتر با هدف سازندگی و نجات مردم از خونریزی های متدوال در اواخر دورۀ افشاریه به پا خاسته بود و از این رو پس از به قدرت رسیدن به جای آن که خود را شاه بنامد، لقب وکیل الرعایا را برای خود برگزید.

ملایر نخستین پایتخت

ملایر اگرچه شهر کم وسعتی بود ولی پیش از زندیان یعنی در زمان نادرشاه یکی از شهرهای مهم به شمار می آمد. بنابراین کریم خان در ابتدای کار خود با تصرف ملایر توانسته بود گام بلندی در جهت ایجاد یک سلسلۀ قدرتمند بردارد.

او ملایر را مقرّ فرماندهی و نخستین پایتخت خود قرار داد سپس توانست از آن جا متصرفاتش را گسترش دهد و شهرهایی چون نهاوند، تویسرکان، همدان، گلپایگان و اصفهان را نیز ضمیمۀ قلمرو خود کند.

بقایایی از قلعۀ زندیه هنوز در شهر ملایر باقی مانده است.

شیراز پایتخت مشهور زندیه

شیراز پس از آن که ۱۷ سال از پا گرفتن زندیان می گذشت پایتخت این سلسله شد و رونقی دوباره گرفت. آبادانی ها و تولیدات کالا در این شهر تا آن جا پیش رفت که به بازارهای جهانی نیز راه یافت.

کریم خان زند برای حفاظت از شیراز با کمک ۱۲ هزار کارگر، خندقی عظیم دورتادور شهر کند و همچنین بناهای به یاد ماندنی زیادی در شیراز ساخت.

دیوان خانه، ارگ جدید، توپ خانه، مسجد، حمام و بازار وکیل از مهم ترین بناهای این دوره در شیراز است.

شیراز که در زمان کریم خان، نگین درخشانی بر تارک ایران بود شوربختانه دولت مستعجلی شد که در زمان جانشینان کریم خان پایان یافت.

با بروز اختلافات و جنگ هایی که بر سر جانشینی میان آنها درگرفت مدتی پایتخت زندیه به اصفهان منتقل شد و بعد دوباره به فارس متمایل شدند و شیراز را پایتخت قرار دادند اما این شهر دیگر به شکوه دورۀ کریم خان بازنگشت.

کرمان آخرین پایتخت

کرمان که پیش از زندیه در سه دورۀ دیگر (فراختائیان، آل بویه و آل مظفر) پایتختی را تجربه کرده بود در اواخر دورۀ زندیه باز هم مورد توجه قرار گرفت.

لطفعلی خان، آخرین فرمانروای زندیه بیشترین دورۀ حکومتش را به جنگ با آقا محمد خان قاجار که سرسخت ترین دشمن زندیان بود، گذراند.

یکی از شهرهایی که به دست آقا محمد خان افتاد کرمان بود. لطفعلی خان پس از یک دوره مبارزه توانست کرمان را به همراه ارگ بم باز پس بگیرد.

او در این زمان کرمان را پایتخت قرار داد و به شدت از آن مخافظت می کرد اما این دوره چندان دوام نیافت و آقا محمد خان بار دیگر به کرمان لشگرکشی کرد و این بار لطفعلی خان را از پای درآورد.

او اهالی کرمان را به دلیل حمایت از لطفعلی خان به سختی و با فجیع ترین شیوه ها شکنجه و قتل عام کرد. خود لطفعلی خان نیز که مدت زیادی را شجاعانه و تا آخرین توان و نفس ایستادگی کرده بود، به تهران برده شد و پس از آزارهای فراوان کشته و در امام زاده زید، در بازار بزرگ تهران دفن شد.