چرا «عهدنامه ترکمانچای» در ایران مشهور است؟
البته این دومین عهدنامه‌ای بود که در دوره فتحعلی شاه قاجار و در پی شکست نیروهای نظامی قاجار در جنگ‌های ۲۵ ساله با تزارهای روس منعقد شد و تکه کوچک‌تری از ایران را جدا کرد. گلستان عهدنامه مهم‌تری بود که یک تکه بسیار بزرگ از ایران را جدا کرد که بدین شرح بود: «این پیمان در سال ۱۱۹۲ خورشیدی امضاء شد و حکومت قاجار ولایت قفقاز، ارمنستان، ایالت‌های شرقی گرجستان و بخش‌های غربی گرجستان در ساحل دریای سیاه را به روسیه تزاری واگذار کرد. طی این قرارداد در مجموع ۱۴ ولایت قفقازی ایران (گنجه و قره‌باغ، ولایت‌های شکی، شیروان، قبه، دربند، بادکوبه، داغستان و گرجستان، محال شوره‌گل، آچوق‌باشی، گروزیه، منگریل و آبخاز، بخشی از سرزمین تالش) به تصرف روسیه تزاری درآمد…
در نتیجه این عهدنامه ایران حدود ۲۲۰ هزار کیلومترمربع از سرزمین خود (وسعت خاکی) به همراه ۱۳۶۰ کیلومتر خط ساحلی در دریای خزر (۱۲۰ تا ۱۵۰ هزار کیلومتر وسعت آبی) و ۳۱۰ کیلومتر خط ساحلی در دریای سیاه (۲۰ هزار کیلومترمربع وسعت آبی) خود را از دست داد».
علت شهرت
با این شرایط تا وقتی عهدنامه گلستان هست، چرا عهدنامه ترکمانچای این‌قدر در ایران مشهور و بدنام است؟ اما سرزمین های شمالی کشور تنها چیزی نبود که از دست رفته بود و همان‌موقع هم قرارداد ترکمانچای خیلی برای ایرانی‌ها سخت و سنگین بود و دلیلش این بود: «ایران حق کشتیرانی در دریای خزر را از دست داد و ملزم به پرداخت ۱۰ کرور تومان به عنوان غرامت به روسیه شد. ایران از داشتن کشتی جنگی در دریای خزر محروم شد و روسیه حق انحصاری عبور و مرور کشتی‌های جنگی در دریای خزر را به دست آورد در مقابل دولت روسیه فقط متعهد شد که از پادشاهی ولیعهد وقت عباس میرزا حمایت کند…
امتیاز دیگر اعطای حق کاپیتولاسیون به اتباع روس بود که استقلال و حاکمیت ملی ایران را در داخل مرزهای خودش نقض می‌کرد… در فصل هفتم و هشتم قرارداد مذکور به موضوع مصونیت اتباع روسیه در خاک ایران اشاره شده بود و کاپیتولاسیون یا قضاوت کنسولی برای اولین‌بار به ایران تحمیل شد… مدتی بعد کشورهای دیگر مانند اسپانیا، فرانسه، آمریکا، انگلیس، آلمان، ایتالیا و عثمانی نیز از این وضعیت استفاده و شرایط کنسولی خود را بر ایران تحمیل کردند».
