کتاب ادیان چین و ژاپن باستان

کتاب ادیان چین و ژاپن در واقع ترجمه دو بخش ادیان چینی و ژاپنی کتاب راهنمای جدید ادیان زنده[۱] است که زیر نظر جان آر. هینلز[۲] استاد مطالعات تطبیقی ادیان در مدرسه مطالعات آفریقایی و شرقی دانشگاه لندن[۳] تالیف شده است. بخش ادیان چینی این کتاب مایکل سوسو[۴] و بخش ادیان ژاپنی آن را دیوید رید[۵] نگاشته است و محمد علی رستمیان عضو هیئت علمی مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب این دو بخش را تحت عنوان ادیان چین و ژاپن ترجمه نموده است.

محمد علی رستمیان در مقدمه ای که بر ترجمه این اثر نگاشته است با اشاره به ضرورت شناخت و آگاهی ما نسبت به اقوام آسیایی به بیان اجمالی ویژگی­های دین در چین و ژاپن پرداخته است. حضور ادیان مختلف در این دو جامعه، تحول پذیری دین در این دو فرهنگ و نقش برجسته عناصر سیاسی در دین این دو کشور از مشخصاتی است که مترجم برای دین در چین و ژاپن بر­می­شمرد.

بخش اول کتاب حاضر به ادیان چین اختصاص دارد و در هفت بخش مختلف به منابع اولیه اصلی، مقدمه­ای بر تاریخ دین چینی، مراحل اصلی و پیش­فرض­های مطالعه علمی دین چینی، مفروضات اصلی نظام دینی چین، اعمال مخصوص دین چینی، سنت عرفانی در چین و دین در چین مدرن پرداخته است.

نویسنده در سطرهای ابتدایی اثر خود که در واقع حکم مقدمه را دارد و تحت عنوان ادیان چینی ترجمه شده است، از جشن­های آیینی، شعایر گذر یعنی تولد، بلوغ، ازدواج، مراسم کفن و دفن و چرخه سالانه جشن­های تقویمی به عنوان معرف­های سنتی این دین یاد می­کند و می­نویسد: در چین عضویت در گروه اجتماعی با شرکت در شعایر گذر و جشن­های سالانه به ثبوت می­رسد نه با تایید عقلانی مجموعه ای از کتابهای مقدس وحی شده.

مایکل سوسو ضمن اشاره به معنای واژه زونگ – جیائو به معنای شجره تعلیمات که در چین برای دین به کار می­رود، اظهار می­کند که از میان این تعلیمات، نظام اخلاق کنفوسیوسی، نظام شعایر تائویی و مفاهیم نجات گرایانه بودایی آموزه­­هایی هستند که مردم آنها را قبول دارند و آیین بودا و تائو و کنفوسیوس همانند خدمتگزارانی به ایمان و نیازهای توده مردم چین عمل می­کنند.

در بخش منابع اولیه اصلی، نویسنده منابع مطالعه دین چینی را به سه دسته تقسیم می­کند که عبارتند از: ۱. متون کلاسیک، شعایر، تواریخ و فرهنگ­های جغرافیایی محلی کنفوسیوسی؛ ۲. نوشته­های متداول، فرهنگ­های عمومی و داستان­های تخیلی تائویی؛ ۳. متون رسمی و متداول و کتاب­های عبادی عمومی بودایی.

در بخش بعد که به تاریخ دین چینی اختصاص یافته است، سوسو تاریخ دین چینی را به چهار دوره اصلی تقسیم و به ویژگی­های هر دوره به طور مختصر و گذرا اشاره می­کند. این چهار دوره که به طور سنتی از آنها با عناوین بهار، تابستان، پاییز و زمستان فرهنگ چین یاد می­کنند، عبارتند از: دوره بهار تاریخ دین چین از آغاز پادشاهی جوو در حدود ۱۱۰۰ ق.م تا آغاز سلسله هان یعنی ۲۰۶ میلادی؛ دوره تابستان تاریخ دینی از ۲۰۶ تا ۹۰۰ میلادی؛ دوره سوم یعنی پاییز آن از ۹۶۰ تا ۱۹۱۲ میلادی؛ و دوره جدید تایخ دینی چین که همان دوران زمستان این چرخه قلمداد می­شود.

نویسنده در بخش بعد به مراحل اصلی و پیش فرضهای مطالعه علمی دین چینی پرداخته است و این مراحل را به سه دوره اصلی تقسیم می کند. نگرش استعماری دانشمندان قرن نوزدهم، دیدگاه ابژه­ای و علمی به تجربه چینی توسط دانشمندان اول و میانه قرن بیستم و نگرش پدیدار شناسان ساختارگرا؛ سه نوع نگرش و سه مرحله از مطالعه جدید درباره دین چینی را شکل می دهند.

مایکل سوسو بخش چهارم اثر خود را به توضیح آموزه­های اصلی دین چینی اختصاص داده است و در این قسمت مفاهیمی چون تکوین کیهان، یین و یانگ، پنج عنصر، اتحاد با دائو، فضیلت کنفوسیوسی، جهنم و چرخه های زندگی به اختصار توضیح داده شده است.

در بخش پنجم به آداب و مناسک دین چینی پرداخته شده و در مورد خصوصیات شعایر گذر شامل آیین­های تولد، بلوغ، ازدواج و آیینهای خاکسپاری سخن رفته است. در قسمت دیگری از همین بخش نویسنده به چرخه جشن های سالانه دین چینی پرداخته و جشن های اصلی دین چینی در طول سال را با ذکر اجمالی آداب و مراسم آنها بر می شمرد. در قسمت دیگری از این بخش به مجریان مراسم دینی اشاره شده است و نویسنده راهب بودایی، کاهن تائویی، شمن­ها و واسطه های تسخیر روح را مجریان آیین های دینی در چین معرفی میکند و گوشه ای از کارکردهای آنان در جامعه دینی چین را بر میشمرد. در پایان این بخش نویسنده نتیجه­گیری کرده است که قدرت دین عامیانه در چین مدرن نه تنها نابود نشده بلکه سهل­تر و قوی­تر شده است.

بخش ششم از قسمت ادیان چینی به سنت عرفانی در چین اختصاص یافته و نویسنده دامنه این سنت را از اولین متون تائویی( قرن پنجم تا چهارم پیش از میلاد) تا مطرح شدن انواع مراقبه ذن در قرن شانزدهم میلادی گسترده می­داند. مایکل سوسو در این قسمت از کتاب خود، عناصر اصلی سنت عرفانی در چین را به اجمال بیان می­کند و در این راستا به سنت مرتاضانه تائویی (سیو یانگ) و منابع الهام آن یعنی کتاب­های جونگ زه نی پین و دائو ده جینگ اشاره می­کند و گزارش مختصری از محتویات این دو منبع به دست می­دهد. نویسنده سپس به بیان ویژگیهای سنت عرفانی در چین مدرن پرداخته و عناصر و دامنه تحولات این سنت را برمی­شمرد.

در بخش هفتم که با عنوان دین در چین مدرن تنظیم شده است، به جایگاه دین در چین پس از سلطه سوسیالیسم پرداخته شده است. نویسنده در بخش پایانی از نوشتار خود با اشاره به پنج دین مورد تایید دولت چین یعنی اسلام، بودا، دائو، کاتولیک و پروتستان؛ به بیان قلمرو فعالیت این دین­ها در کشور چین می­پردازد. در کتاب­نامه این بخش نیز ۴۹ اثر معرفی شده است.

بخش دوم کتاب حاضر به ادیان ژاپنی اختصاص دارد و دیوید رید نویسنده آن است. این بخش از یک مقدمه کوتاه و شش قسمت با عناوین مطالعات دینی در ژاپن، ماتریکس”سنت کوچک”، رهبران دینی و تعالیمشان، جمعیت متدین در ژاپن معاصر و تحولات بعد از سال ۱۹۴۵؛ تشکیل شده است.

دیوید رید در مقدمه کوتاه خود به برخی ویژگی­های دین در ژاپن اشاره می کند و معتقد است با این­که در دین ژاپنی ابعاد شخصی نیز وجود دارد اما جنبه­های دیگری چون جشن­های شین­تویی و شعایر بودایی نیز وجود دارد که بخشی از دین شخصی تلقی نمی­شوند. وی همچنین با اشاره به بعد سازمانی دین در ژاپن، آگاهی از تاثیرات متقابل سازمان­های دینی و قدرت حکومتی در ژاپن را برای آشنایی کامل با این دین ضروری می­داند.

رید در بخش مطالعات دینی در ژاپن این نکته را گوشزد می­کند که مطالعات دینی در ژاپن مطالعات الاهیاتی و فلسفی و نیز مطالعات تاریخی و متنی را شامل نمی شود و محدود به رشته­هایی نظیر پدیدار شناسی دین، جامعه شناسی دین و روان­شناسی دین است که در آنها پدیده دینی به روش تجربی و به شکل تطبیقی مورد مطالعه قرار می گیرد.

در قسمت ماتریکس سنت کوچک نویسنده اصطلاح سنتهای کوچک در ژاپن را برای اشاره به شین­توی عامیانه، شین­توی معبدی و شین­توی فرقه­ای و اصطلاح سنتهای بزرگ را برای آیین بودا، کنفوسیوس و مسیحیت معرفی می­کند و سپس به بیان ویژگی­های آیین شین­تو در سه شکل اصلی آن می­پردازد.

در قسمت بعد تحت عنوان سنت­های دینی در تاریخ ژاپن دیوید رید این تاریخ را به چهار دوره تقسیم می­کند و ویژگی­های دین ژاپنی در هر دوره را به کمک برخی نمودارهای آماری بیان می­کند. این چهار دوره عبارتند از: دوره شین­تو (قبل از قرن ششم میلادی)، دوره شین­تو-بودایی (۵۳۸-۱۵۴۹)، دوره شین­تو-بودایی-مسیحی (۱۵۴۹-۱۸۰۲) و دوره دوم شین­تو-بودایی-مسیحی (۱۸۰۲- تا کنون).

قسمت بعدی کتاب به رهبران دینی و تعالیمشان اختصاص یافته است و نویسنده با اشاره به دلیل احترام به رهبران دینی در سنت ژاپنی از حدود ده شخصیت برجسته در تاریخ این دین که بنیانگذاران فرقه­های دینی مختلفی بوده­اند نام می­برد و تعالیم آنان را به اختصار بیان می­کند.

در قسمت جمعیت متدین در ژاپن معاصر، نویسنده، پس از ذکر برخی آمارها در مورد پیروان ادیان مختلف در ژاپن که به کمک نمودارهای آماری بیان شده است، به آداب و مناسک دینی امروزی در ژاپن پرداخته است و با تقسیم بندی اعمال دینی ژاپنی به جشن­های ادواری و جشن­های چرخه زندگی به بیان این اعمال و اشاره مختصر به ویژگی­های آن می­پردازد.

در قسمت آخر این اثر که با عنوان تحولات بعد از سال ۱۹۴۵ تنظیم شده، به تحولات دینی ژاپن پس از جنگ جهانی و چگونگی شکل­گیری سازمان­های دینی جدید و خصوصیات آنها پرداخته شده است. نویسنده در این قسمت تحت عناوین: گونه جدیدی از دین جدید، تفرقه، امپراتور مرده است زنده باد امپراتور، و مسائل اوم شیزنریک یو به سیر تحولات دینی در ژاپن معاصر پرداخته است.

دیوید رید قبل از ذکر منابع اثر خود در پیوستی که به کتابشناسی اضافه کرده است با تقسیم ادوار تاریخی دین ژاپنی به دوره اولیه، دوره میانه و دوره مدرن در مورد منابع مطالعه درباره هر دوره توضیحات مفیدی را در اختیار محققان قرار می­دهد و سپس در کتاب­نامه ۳۸ منبع مورد استفاده را معرفی می­نماید.

در پایان این کتاب همچنین نمایه نسبتا کاملی از اصطلاحات نیز تنظیم شده و کار را برای خوانندگان علاقه­مند راحت­تر می­سازد.

---

[۵]. David Reid