غروب آیین بوداى آغازین
افول آیین بودا در هند. آیین بودا مدت مدیدى در هند شكوفا بود; مسلماً به همان اندازه كه مسیحیت در انگلستان، یا اسلام در هر جاى دیگر شكوفا بود. گاهى طرحى را مى پذیرند كه مى گوید آیین بودا در قرون گذشته قم یا قرون اولیه میلادى در اوج قرار داشت و سپس تا غروب كاملش در قرن دوازدهم بىوقفه رو به افول نهاد. چنین طرحى باید خطاآمیز باشد. درحقیقت، چه بسا سخن از اوج و حضیضْ سخنى مبالغه آمیز باشد. احتمالا آیین بودا هیچ گاه بر سرزمین هند حاكم نبود و حمایت از آن همیشه جسته و گریخته بود. به احتمال زیاد آیین بودا در بعضى مناطق نفوذ زیادى داشت و این نفوذ در مناطق دیگر كمتر بود. علاوه بر این، موقعیت بعضى از این مناطق در زمان هاى مختلف به شدت تغییر مى كرد. بعضى خاندان ها از آیین بودا به شدت هواخواهى مى كردند; دیگران كمتر. این نیز با گذشت زمان تغییر مى كرد. اسناد باستان شناسى عمدتاً اطلاعات درباره این جنبه ها را به شكل بناهاى تاریخى بودایى نشان مى دهد; مكان ها و زمان هایى كه در آن طبقه هاى ثروتمند از آیین بودا حمایت مى كردند. رهروان سیّار به خاطر همین ویژگى سیّار بودنشان از بقایاى باستان شناسى و دِیرهاى كوچك چوبى از خود رد پایى باقى نمى گذاشتند. با این همه، وجود این دِیرها باید امرى عادى بوده باشد.
آن طور كه پیداست، پس از ویرانى بزرگ ترین مراكز دِیرى و كتابخانه هاى بزرگ آنها در اواخر قرن دوازدهم در هند شمالى به دست مسلمانان ِ مهاجم، آیین بودا همچنان رواج داشت. درباره آیین بودا پس از این تاریخ كمتر مى دانیم، چون زائران چینى و تبّتى پس از ویرانى مراكز اصلى انگیزه اى چندانى براى دیدار از هند، یا در صورت دیدار، انگیزه اى براى نوشتن درباره آن نداشتند. اما اسناد پراكنده اى هست كه نشان مى دهد آیین بودا در طى چند قرن یا بیشتر در مناطقى چون بیهار و جنوب ِ هند همچنان رواج داشته است. باید به افول آیین بودا با آهنگى بسیار كُند در طول یك دوره طولانى بیندیشیم. گاهى این موقعیت آیین بودا را درست عكس موقعیت آیین جَین مى دانند، اما شاید این گمراه كننده باشد، چون آمار و نفوذ آیین جَین نیز در طول این دوره به شدت تقلیل یافت. همانندى هاى این دو به مراتب بیش از ناهمانندى هاى آنهاست.
آیین بوداى نپال. بخشى از مشكل اینجا در كاربرد نام قدیم و نابهنگام «هند» براى مناطقى است كه تا حدى در حوزه دولت كنونى قرار دارد. آیین بودا، در واقع در بخش هایى از شبه قاره هند، یعنى سرى لانكا، و احتمالا بخش هایى از بنگلادش و نپال همچنان رواج داشت. بى گمان عامل ماندگارى آیین بودا در برخى مناطق، دست كم در مورد سرى لانكا، تا حدى به این خاطر است كه این جزیره بخشى از جمهورى هند كنونى به شمار نمى رود. اما سرى لانكا موضوع بخش بعدى است. موضوعى كه در اینجا به طور خاص به آن مى پردازیم نپال است، كشورى كه شكلى از آیین بودایى هندى شمالى آغازین تا امروز در آنجا باقى است.
آیین بوداى كنونى در نپال در میان نیوئر هاى دره كاتماندو همچنان باقى است. مردمان این منطقه علاوه بر بسیارى از متون سنسكریت بودایى كه در جاهاى دیگر از میان رفته اند، بسیارى از آداب و سنّت هاى خاص را حفظ كرده اند. عده اى شكل خاص آیین بودایشان را رو به افول مى دانند. با آنكه بى گمان این ادعا خالى از حقیقت نیست، محققان متأخر در بررسى دین ِ نپالى نشان داده اند كه این ادعا احتمالا مبالغه اى بیش نیست. دین نپالى مطمئناً یك شكل دِیرنشینى از آیین بودا به معناى متعارف نیست، اگرچه نسبتاً در این اواخر سنّت هاى دِیرنشینى ِ بودایى ِ جنوبى را به نپال آوردند و آنجا به موفقیت هایى هم رسیده است. همچنین در مناطقى از نپال اقوام گوناگون و عده اى پناهنده تبّتى زندگى مى كنند، كه بنابر سنّت، آیین بوداى شمالى در میان آنها رایج است .
