مقدمه
آیین بوداى چین، ویتنام، كره و ژاپن زیر تأثیر زمینه فرهنگى، باورها و اعمال دینى و تحولات تاریخى ِ منطقه قرار داشت. قاعدتاً این برداشت متأثر از پیش فرض هاى مطالعه در این منطقه است.
منابع. كانون بودایى چینى بسیار پرحجم و مفصل است. در نخستین ویرایش آن، كه بین سال هاى 971 و 983 میلادى انتشار یافت، بیش از یكصد و سى هزار كلیشه چوبى به كار رفت. از آن زمان تا به حال این كانون بودایى چندین بار در چین، كره و ژاپن به چاپ رسیده است. نان جیو در ویرایش استاندارد جدید، از چینشى تاریخى تر استفاده مى كنند; این ویرایش جدید در طول دهه 1924 تا 34 در ژاپن به چاپ رسید. حجم غالب این آثار شامل ترجمه هایى از سنسكریت، هندى میانه و احتمالا اندكى از زبان هاى آسیاى میانه است.در ویرایش جدید، حدود هزار و هفتصدتا از این ترجمه ها به كار رفته است ]31: 77 ـ 101[.
سه بخش نخست جدولْ شامل سه بخش اصلى كانون بودایى باستان است. آثار به دست آمده از نسخه هاى اصلاح شده گوناگون این كانون، مربوط به هینه یانه است. آیین بوداى هندى شمالى میان سوتره را در خود گنجانده است، در حالى كه قسمت دوم شامل شمارى از آثار متعلق به مكتب هاى چینى است ]69[.
آسیاى شرقى، بر خلاف آسیاى جنوبى در باب مطالعات تاریخى، سنّتى كاملا شكوفا دارد. وانگهى، خود آیین بوداى شرقى داراى آثار تاریخى چشمگیرى است ]31: 101 به بعد[.
تاریخ. زمینه تاریخى آیین بوداى شرقى را زیر این عناوین بررسى خواهیم كرد: تاریخ آغازین; تحولات در هند; دومین گردش چرخ آیین (درمه); سومین گردش چرخ آیین; تثبیت در چین; و دوران اخیر.
تاریخ آغازین. اگرچه چین جنوبى احتمالا متأثر از گونه هاى آیین بوداى هند و چین بود، آیین بودا در آغاز عمدتاً از آسیاى میانه و شرق ایران وارد چین شد. این واقعه در طول دوران حكومت خاندان هان كوشانى (اوج شكوفایى 168ـ88) بود، كه با سوره هاى مهایانه آغازین مرتبط بود. هردو گرایش قرن ها استمرار داشتند. چون آیین بودادر آغاز عمدتاً در میان جمعیت هاى مهاجر و نیز مردم معمولى ِ بیروناز طبقه حاكم، آیینى مردمى بود، تاریخ چینى سنّتى كه پیوسته متوجه طبقه هاى باسواد و حاكم جامعه بود درباره دوره هاى كهن تر اطلاعات چندانى به دست نمى دهد.
آیین بوداى چینى اولیه واژگان چینى بومى، به خصوص واژگان دائویى،را به كار مى بُرد. درحقیقت، احتمالا چینى ها آیین بودا را ناآشنا و بیگانهبا آیین دائو مى دانستند. با رشد و تحول گرایش هاى نو در اندیشه چینى، به خصوص «دانش تاریكى»، بود،آیین بودا توانست به طبقه هاى حاكم راه یابد. در پایان قرن سوم در چین یك «آیین بوداى اَشرافى» با گرایشى مهایانى پیدا شده بود و همزمان با مراكز بودایى كشمیر، كه با جریان اصلى هندى نزدیك تر بود، ارتباط پیدا كرده بود. آیین بودا در قرن چهارم، هم در چین و هم در كره كاملا رسمیت پیداكرد ]68; 98; 110; 1; 182 به بعد[.
تحولات در هند. در مورد تاریخ، موقعیت جغرافیایى و وابستگى هاى فرقه اى مهایانه اولیه بحث زیادى صورت گرفته است. این بسته به آن است كه واژه «مهایانه» را چگونه تعریف كنیم; گرایش هایى كه مهایانه از آنها پدید آمده، احتمالا بسیار قدیمى تر از خود مهایانه اند. احتمالا آغاز پیدایش آیین بوداى مهایانه را نمى توان چندان پیش از قرن نخست قم یا حداكثر تا قرن نخست میلادى دانست. به دلایل موجهى منشأ جغرافیایى آن را شرق، جنوب یا شمال غربى هند دانسته اند. همچنین، آن را در پیوند با سه گروه از چهار گروه اصلى سَنگه دانسته اند. درباره این همه شواهد كه هریك ناظر به جهات مختلف است، بهترین توضیح آن است كه مهایانه اولیه خیلى سریع به نهضت سراسر هند و نافرقه اى بدل شد] 108:20ـ33[.
طولى نكشید كه سوره هاى جدیدى پیدا شد. جدید بودن این سوره ها را قبول داشتند، اگرچه اكثر آنها را «سخنان بودا» مى دانستند. این سوره ها به قلمروى جدا از قلمرو انسان ها تعلق داشتند، چون به موضوعات بسیار ژرفى مى پرداختند كه نسل هاى كهن تر توان درك یا حتى تخیل آن را نداشتند. در
جدول 4 شمار ارقام در فهرست نان جیو
1 گفتارها (سوتره)
(الف) مهایانه 541
(ب) هینه یانه 240
(پ) افزوده هاى بعدى 300
2 وینَیه
(الف) مهایانه 25
(ب) هینه یانه 60
3 اَبى درمه
(الف) مهایانه 94
(ب) هینه یانه 37
(پ) افزوده هاى بعدى 23
4 آثار گوناگون
(الف) آثار هندى 147
(ب) آثار چینى (و كره اى) 195
جمع 1662
آن زمان آموزگاران توانمندى پیدا شدند، مردانى كه قادر بودند به این حوزه ها سفر كنند و تعالیمى را كه در آنجا مى یافتند، بفهمند. به دیگر سخن، آموزگاران معنوى از راه نوعى حصول ِ دیانه اى یا معنوى، یعنىنوعى «ادبیات الهامى» آثار مهایانه اولیه را تدوین كردند ]101: 352 به بعد; 108: 37 به بعد[.
دومین گردش چرخ آیین. دو مرحله متمایز مهایانه را باید از یكدیگر بازشناخت. آیین بوداى هندى ِ اخیر این دو مرحله را به شكل دومین و سومین «گردش چرخ درمه» از هم جدا مى كند، گو اینكه نخستین گردش شامل نخستین گفتار بودا و كل كانون آیین بوداى باستان بود. (این ساخت و پرداخت تازه اى از «سه گردش» اصلى چرخ آیین بود كه به مراحل فهم چهار حقیقت جلیل اشاره داشت.) چشمگیرترین سیماى جدید «دومین گردش چرخ آیین» تأكید بر «تهیّت» (سن: شونیتا (بوداگى) تأكید داشتند و به نقش دل توجه بیشترى مى كردند. به طور كلى سوره هاى مهایانه، بیشتر معرف یك جوشش خلاق اند تا یك نظام دهى خشك; بنابراین، ویژگى مهم این سوره ها سازگارى نیست. ناگزیر توضیحات پیچیده فلسفى ترى به شكل آثار شاستره پیدا شد.
سوره هاى «دومین گردش چرخ آیین» الهام بخش نخستین نظام بزرگ شاستره، یعنى شونْیتاواده (قرن دوم یا سوم م) بود، اما بعدها شارحان دیگرى پیدا شدند. شونیتاواده براى حمایت از آموزه هاى مهایانه، روش نظام مند ابى درمه را به كار برد. هدف این بود كه نشان دهند همه نظرها و واقعیت هاى نمودین صرفاً ساختگى است. اگر آموزه اولیه این باشد كه این جهان خانه سُست ِ كاغذى است، شونیتاواده فراتر رفته، مى گوید، حتى كاغذ هم در كار نیست. واقعیت به كاخى مى ماند بى ثبات، كه از كف ساخته شده باشد! هدف ایجاد یك نگرش خودجوش و نرمش پذیر بود ــ پاسخى طبیعى تر و روان تر به زندگى ]101:373 ـ 92;22: 381 ـ 2; 62; 81; 108: 37 ـ 76[.
سومین گردش چرخ آیین. آخرین مرحله سوره هاى مهایانه با شكل گیرى دومین نظام بزرگ شاستره، یعنى نظریه ویگیاپتى ماترا، الهام بخش اَسنگه اشاره دارد.
یوگاچاره را مى توان تلفیق كننده آموزه هاى مهایانه با آموزه هاى مكتب هاى ابى دَرْمَه آغازین به شمار آورد. حاصل این كار نوعى ابى درمه مَهایانى بود كه علاوه بر طرحى سنجیده از راه بودایى، توصیف هاى كاملا مفصّلى از مراحل تجربه دیانه اى عرضه كرد ]19: 232 به بعد[. آموزه هاى گوناگون سوره هاى مهایانه را در یك نظام فراگیر گردآوردند. اكثر شرح هاى افراطى از مفهوم تهیّت را ردّ كردند. در این باره، اَسنگه به نظر میانه اى كه ناگارجونه اختیار كرده بود همچنان ایمان داشت. مادیَمیكه هاى اخیر به هیچ وجه موافق اسنگه نبودند، اما بسیارى هنوز آموزه هاى او را به كار مى گیرند. برجسته ترین آموزه یوگاچاره، نظریه «فقط دانستگى» بود. بسیارى از تجربه هاى ما در عالم خواب، تجربه هایى نمودین اند، اما در بیدارى درمى یابیم كه این تجربه هاى نمودین چیزى جز تجربه صرف نیستند. ما حقیقتاً آنها را به شكل دانستگى دریافت مى كنیم، اما ناظر به هیچ واقعیت خارجى نیستند. مكتب ویگیاپتى ماترا این را به عالم بیدارى بسط مى دهد; فقط خود ِ دانستگى «واقعیت» دارد. این را اغلب ایده آلیسم مى خوانند، اگرچه به بیان دقیق تر حتى رخدادهاى روانى، فقط «دانستگى»اند. اما این مكتب عالم روانى را واقعى تر از عالم ماده مى داند ]101: 392 ـ 447; 22:382 ـ 3; 44:250 ـ 60; 108: 77 ـ 95; 43[.
هر دو نظام بزرگ شاستره تاكنون شارحانى در آیین بوداى شرقى و شمالى داشته اند. هریك بر گونه هاى اخیر دیگرى تأثیر نهاده است. این دو، دو قطب مهایانه به شمار مى آیند. درحقیقت، این دو، استمرار دو سنّت بزرگ دیانه بودایى باستانند. شونیتاواده به بینش یا فراشناختگرایش دارد.
[1]. Nanjio
[2]. رك: جدول 4.
tra¦ Su[3].
[4]. Sha¦stra
[5]. na¦Mantraya، یا وجره یانه، اشاره است به آیین بوداى شمالى. م. براى مطالعه رك: فصل 4.
[6]. Han
[7]. An shih-kao، رهرو ایرانى بودایى، از سلسله اشكانى، قرن دوم میلادى، كه حوالى سال 148 میلادى به چین رفت و نخستین كسى بود كه متون دینى بودایى را به چینى ترجمه كرد. محتواى این ترجمه ها در درجه نخست درباره عمل دیانه (مراقبه) بود. اَن شى ـ كائو به كمك این متون، نخستین مكتب بودایى چینى، یعنى مكتب دیانه را بنیاد نهاد.
اَن شى ـ كائو یك شاهزاده اشكانى بود، كه انتظار مى رفت پس از مرگ پدر بر تخت بنشیند. اما دیرى نپایید كه میان زندگى شاهانه و ترك خانمان، زندگى در دیر را آغاز كرد و مدتى بعد به چین فرار كرد و بیست سال آنجا ماند. او نخستین شخصیت تاریخىِ آیین بوداى چینى است. اَن شى ـ كائو با تأسیس یك «دارالترجمه»، كوشید تا متون بودایى را به شكل نظام مند به چینى ترجمه كند. شماره ترجمه هاى او را بین 34 تا 176 اثر دانسته اند. م.
[8]. لوكاك سمه Lokaksema، (متولد حدود 148 میلادى) رهرو بودایى پرآوازه در دوران اولیه كه متون دینى بودایى مهایانه را به زبان چینى ترجمه كرد. لوكاك سمه، كه یك كوشانى از قوم یوئه جى اهل گندهاره بود، از آسیاى میانه به دربار خاندان هان در لویانگ چین راه یافت و میان سال هاى 178 تا 189 به كار ترجمه متون بودایى مهایانه به چینى پرداخت. لوكاك سمه برخلاف اَن شى ـ كائو كه مروج آیین بوداى هینه یانه بود، با ترجمه سوره هاى مهایانه، این سنت را به چینیان معرفى كرد. مهم ترین كار او ترجمه سوره سوكاوتى ویوهه بزرگ Larger Sukhavativu¦ha Sutraبود كه فرقه پاك بوم بر بنیاد آن نهاده شد. م.
[9]. Dark Learning
[10]. Book of Changes (I Ching)، یى جینگ در لغت به معنى كتاب تغییرات; یكى از كتاب هاى كهن چینى است كه كنفوسیوس خوانده و آن را ویراسته بود. یى جینگ یك نظام خیالى فلسفه است. پیش از كنفوسیوس، این كتاب را براى پیش گویى به كار مى بردند. محتواى یى جینگ مبتنى بر دو نیرو، یا دو قطب است كه هستى از كنش آن دو پدید مى آید. در ابتدا این دو نیرو را با نام نور و ظلمت یا روشنى و تاریكى مى شناختند، اما بعدها آنها را یین (Yin) و یانگ (Yang)خواندند. كنش متقابل یین و یانگ، سبب تغییر (یى) مى شود. این تغییر را همان حركت دائو مى دانند. م.
[11]. Shu¦nyata¦
[12]. ¦tathata، مفهوم محورى مهایانه كه به مطلق، سرشت حقیقى همه چیزها اشاره دارد. در كل تتتا را به وجودى پاینده وصف مى كنند كه تغییر در آن راه نمى یابد و فراسوى همه مفاهیم و تمایزها است. تتتا یا چنینى درست نقطه مقابل «نمود» است. چنینى بى شكل، ساخته نشده، و عارى از خودْبود (Svabha¦va) است. تتتا را به عنوان چنینى چیزها (سرشت حقیقى چیزها) و وحدت چیزها مى توان از راه شناخت این همانى عین (Object) و ذهن (Subject) در بیدارى كامل دید و دریافت. م.
[13]. ¦dharmata، سرشت درمه ها، ذاتى كه بنیاد هر چیزى است. مفهوم فلسفى مهایانه كه با تتتا مترادف است. م.
[14]. dharma-ness
[15]. ¦buddhata، واژه سنسكریت كه بنابر دیدگاه مهایانه، سرشت حقیقى، پاینده و جاوید همه چیزها است. م.
[16]. Shu¦nyata¦va¦da
[17] . Ma¦dyamaka
[18] . Ma¦dyamika
[19] . Na¦ga¦rjuna
[20]. Vijn¦a¦ptima¦tra¦
[21]. Yoga¦ca¦ra
[22]. Asanga
[23]. Vasubandhu
[24]. Maitreyana¦tha
[25]. Maitreya به معنى مهر، مهربان، اشاره است به موعود بودایى، كه بنا به پیش گویى ها پس از گوتمه بودا، بوداى تاریخى و بنیادگذار آیین بودا، به عنوان بوداى آینده مى آید. میتریه را به مثابه موعود در همه سنت هاى بودایى مى توان یافت. بنا به برخى سنت هاى بودایى اكنون میتریه در آسمان توشیته در انتظار لحظه اى است كه در زمین ظهور كند تا آیین را از نو روشنگرى كند. م. براى مطالعه بیشتر در مورد موعود بودایى رك: میتریه، موعود بودایى، برگردان على رضا شجاعى، فصلنامه هفت آسمان، شماره 21.
[26]. Information Only
[27]. Wisdom
[28]. Concentration
