آیین بوداى شرقى

مقدمه

آیین بوداى چین، ویتنام، کره و ژاپن زیر تأثیر زمینه فرهنگى، باورها و اعمال دینى و تحولات تاریخى  ِ منطقه قرار داشت. قاعدتاً این برداشت متأثر از پیش فرض هاى مطالعه در این منطقه است.

منابع. کانون بودایى چینى بسیار پرحجم و مفصل است. در نخستین ویرایش آن، که بین سال هاى ۹۷۱ و ۹۸۳ میلادى انتشار یافت، بیش از یکصد و سى هزار کلیشه چوبى به کار رفت. از آن زمان تا به حال این کانون بودایى چندین بار در چین، کره و ژاپن به چاپ رسیده است. نان جیو در ویرایش استاندارد جدید، از چینشى تاریخى تر استفاده مى کنند; این ویرایش جدید در طول دهه ۱۹۲۴ تا ۳۴ در ژاپن به چاپ رسید. حجم غالب این آثار شامل ترجمه هایى از سنسکریت، هندى میانه و احتمالا اندکى از زبان هاى آسیاى میانه است.در ویرایش جدید، حدود هزار و هفتصدتا از این ترجمه ها به کار رفته است ]۳۱: ۷۷ ـ ۱۰۱[.

سه بخش نخست جدولْ شامل سه بخش اصلى کانون بودایى باستان است. آثار به دست آمده از نسخه هاى اصلاح شده گوناگون این کانون، مربوط به هینه یانه است. آیین بوداى هندى شمالى میان سوتره را در خود گنجانده است، در حالى که قسمت دوم شامل شمارى از آثار متعلق به مکتب هاى چینى است ]۶۹[.

آسیاى شرقى، بر خلاف آسیاى جنوبى در باب مطالعات تاریخى، سنّتى کاملا شکوفا دارد. وانگهى، خود آیین بوداى شرقى داراى آثار تاریخى چشمگیرى است ]۳۱: ۱۰۱ به بعد[.

تاریخ. زمینه تاریخى آیین بوداى شرقى را زیر این عناوین بررسى خواهیم کرد: تاریخ آغازین; تحولات در هند; دومین گردش چرخ آیین (درمه); سومین گردش چرخ آیین; تثبیت در چین; و دوران اخیر.

تاریخ آغازین. اگرچه چین جنوبى احتمالا متأثر از گونه هاى آیین بوداى هند و چین بود، آیین بودا در آغاز عمدتاً از آسیاى میانه و شرق ایران وارد چین شد. این واقعه در طول دوران حکومت خاندان هان کوشانى (اوج شکوفایى ۱۶۸ـ۸۸) بود، که با سوره هاى مهایانه آغازین مرتبط بود. هردو گرایش قرن ها استمرار داشتند. چون آیین بودادر آغاز عمدتاً در میان جمعیت هاى مهاجر و نیز مردم معمولى  ِ بیروناز طبقه حاکم، آیینى مردمى بود، تاریخ چینى سنّتى که پیوسته متوجه طبقه هاى باسواد و حاکم جامعه بود درباره دوره هاى کهن تر اطلاعات چندانى به دست نمى دهد.

آیین بوداى چینى اولیه واژگان چینى بومى، به خصوص واژگان دائویى،را به کار مى بُرد. درحقیقت، احتمالا چینى ها آیین بودا را ناآشنا و بیگانهبا آیین دائو مى دانستند. با رشد و تحول گرایش هاى نو در اندیشه چینى، به خصوص «دانش تاریکى»، بود،آیین بودا توانست به طبقه هاى حاکم راه یابد. در پایان قرن سوم در چین یک «آیین بوداى اَشرافى» با گرایشى مهایانى پیدا شده بود و همزمان با مراکز بودایى کشمیر، که با جریان اصلى هندى نزدیک تر بود، ارتباط پیدا کرده بود. آیین بودا در قرن چهارم، هم در چین و هم در کره کاملا رسمیت پیداکرد ]۶۸; ۹۸; ۱۱۰; ۱; ۱۸۲ به بعد[.

تحولات در هند. در مورد تاریخ، موقعیت جغرافیایى و وابستگى هاى فرقه اى مهایانه اولیه بحث زیادى صورت گرفته است. این بسته به آن است که واژه «مهایانه» را چگونه تعریف کنیم; گرایش هایى که مهایانه از آنها پدید آمده، احتمالا بسیار قدیمى تر از خود مهایانه اند. احتمالا آغاز پیدایش آیین بوداى مهایانه را نمى توان چندان پیش از قرن نخست قم یا حداکثر تا قرن نخست میلادى دانست. به دلایل موجهى منشأ جغرافیایى آن را شرق، جنوب یا شمال غربى هند دانسته اند. همچنین، آن را در پیوند با سه گروه از چهار گروه اصلى سَنگه دانسته اند. درباره این همه شواهد که هریک ناظر به جهات مختلف است، بهترین توضیح آن است که مهایانه اولیه خیلى سریع به نهضت سراسر هند و نافرقه اى بدل شد] ۱۰۸:۲۰ـ۳۳[.

طولى نکشید که سوره هاى جدیدى پیدا شد. جدید بودن این سوره ها را قبول داشتند، اگرچه اکثر آنها را «سخنان بودا» مى دانستند. این سوره ها به قلمروى جدا از قلمرو انسان ها تعلق داشتند، چون به موضوعات بسیار ژرفى مى پرداختند که نسل هاى کهن تر توان درک یا حتى تخیل آن را نداشتند. در

جدول ۴ شمار ارقام در فهرست نان جیو

۱ گفتارها (سوتره)

(الف) مهایانه ۵۴۱

(ب) هینه یانه ۲۴۰

(پ) افزوده هاى بعدى ۳۰۰

۲ وینَیه

(الف) مهایانه ۲۵

(ب) هینه یانه ۶۰

۳ اَبى درمه

(الف) مهایانه ۹۴

(ب) هینه یانه ۳۷

(پ) افزوده هاى بعدى ۲۳

۴ آثار گوناگون

(الف) آثار هندى ۱۴۷

(ب) آثار چینى (و کره اى) ۱۹۵

جمع ۱۶۶۲

آن زمان آموزگاران توانمندى پیدا شدند، مردانى که قادر بودند به این حوزه ها سفر کنند و تعالیمى را که در آنجا مى یافتند، بفهمند. به دیگر سخن، آموزگاران معنوى از راه نوعى حصول  ِ دیانه اى یا معنوى، یعنىنوعى «ادبیات الهامى» آثار مهایانه اولیه را تدوین کردند ]۱۰۱: ۳۵۲ به بعد; ۱۰۸: ۳۷ به بعد[.

دومین گردش چرخ آیین. دو مرحله متمایز مهایانه را باید از یکدیگر بازشناخت. آیین بوداى هندى  ِ اخیر این دو مرحله را به شکل دومین و سومین «گردش چرخ درمه» از هم جدا مى کند، گو اینکه نخستین گردش شامل نخستین گفتار بودا و کل کانون آیین بوداى باستان بود. (این ساخت و پرداخت تازه اى از «سه گردش» اصلى چرخ آیین بود که به مراحل فهم چهار حقیقت جلیل اشاره داشت.) چشمگیرترین سیماى جدید «دومین گردش چرخ آیین» تأکید بر «تهیّت» (سن: شونیتا (بوداگى) تأکید داشتند و به نقش دل توجه بیشترى مى کردند. به طور کلى سوره هاى مهایانه، بیشتر معرف یک جوشش خلاق اند تا یک نظام دهى خشک; بنابراین، ویژگى مهم این سوره ها سازگارى نیست. ناگزیر توضیحات پیچیده فلسفى ترى به شکل آثار شاستره پیدا شد.

سوره هاى «دومین گردش چرخ آیین» الهام بخش نخستین نظام بزرگ شاستره، یعنى شونْیتاواده (قرن دوم یا سوم م) بود، اما بعدها شارحان دیگرى پیدا شدند. شونیتاواده براى حمایت از آموزه هاى مهایانه، روش نظام مند ابى درمه را به کار برد. هدف این بود که نشان دهند همه نظرها و واقعیت هاى نمودین صرفاً ساختگى است. اگر آموزه اولیه این باشد که این جهان خانه سُست  ِ کاغذى است، شونیتاواده فراتر رفته، مى گوید، حتى کاغذ هم در کار نیست. واقعیت به کاخى مى ماند بى ثبات، که از کف ساخته شده باشد! هدف ایجاد یک نگرش خودجوش و نرمش پذیر بود ــ پاسخى طبیعى تر و روان تر به زندگى ]۱۰۱:۳۷۳ ـ ۹۲;۲۲: ۳۸۱ ـ ۲; ۶۲; ۸۱; ۱۰۸: ۳۷ ـ ۷۶[.

سومین گردش چرخ آیین. آخرین مرحله سوره هاى مهایانه با شکل گیرى دومین نظام بزرگ شاستره، یعنى نظریه ویگیاپتى ماترا، الهام بخش اَسنگه اشاره دارد.

یوگاچاره را مى توان تلفیق کننده آموزه هاى مهایانه با آموزه هاى مکتب هاى ابى دَرْمَه آغازین به شمار آورد. حاصل این کار نوعى ابى درمه مَهایانى بود که علاوه بر طرحى سنجیده از راه بودایى، توصیف هاى کاملا مفصّلى از مراحل تجربه دیانه اى عرضه کرد ]۱۹: ۲۳۲ به بعد[. آموزه هاى گوناگون سوره هاى مهایانه را در یک نظام فراگیر گردآوردند. اکثر شرح هاى افراطى از مفهوم تهیّت را ردّ کردند. در این باره، اَسنگه به نظر میانه اى که ناگارجونه اختیار کرده بود همچنان ایمان داشت. مادیَمیکه هاى اخیر به هیچ وجه موافق اسنگه نبودند، اما بسیارى هنوز آموزه هاى او را به کار مى گیرند. برجسته ترین آموزه یوگاچاره، نظریه «فقط دانستگى» بود. بسیارى از تجربه هاى ما در عالم خواب، تجربه هایى نمودین اند، اما در بیدارى درمى یابیم که این تجربه هاى نمودین چیزى جز تجربه صرف نیستند. ما حقیقتاً آنها را به شکل دانستگى دریافت مى کنیم، اما ناظر به هیچ واقعیت خارجى نیستند. مکتب ویگیاپتى ماترا این را به عالم بیدارى بسط مى دهد; فقط خود  ِ دانستگى «واقعیت» دارد. این را اغلب ایده آلیسم مى خوانند، اگرچه به بیان دقیق تر حتى رخدادهاى روانى، فقط «دانستگى»اند. اما این مکتب عالم روانى را واقعى تر از عالم ماده مى داند ]۱۰۱: ۳۹۲ ـ ۴۴۷; ۲۲:۳۸۲ ـ ۳; ۴۴:۲۵۰ ـ ۶۰; ۱۰۸: ۷۷ ـ ۹۵; ۴۳[.

هر دو نظام بزرگ شاستره تاکنون شارحانى در آیین بوداى شرقى و شمالى داشته اند. هریک بر گونه هاى اخیر دیگرى تأثیر نهاده است. این دو، دو قطب مهایانه به شمار مى آیند. درحقیقت، این دو، استمرار دو سنّت بزرگ دیانه بودایى باستانند. شونیتاواده به بینش یا فراشناختگرایش دارد.

---