فرقه گرایى و تلفیق. در مورد ویژگى هاى دقیق مكتب هاى آیین بوداى چینى در دوره تانگ (سال هاى 617 تا 907 م) تردید است. مى توان گفت كه گستره سَنگه (انجمن بودایى)، در كل از مجموع مكتب هاى متعدد فراتر است. اگر این مكتب ها نهاد و سازوكار مستقلى مى داشتند، هنوز هم به شكل بخش بسیار بزرگى از مجموعه اى بزرگ تر باقى مى ماندند. به همین دلیل افول تدریجى اكثر این مكتب هاى مجزا و مستقل، الزاماً به معناى محو كامل نفوذشان نبود. آموزه هاى برگرفته از مكتب هاى دیگر، حتى وقتى كه اكثر معابد بزرگ به دو مكتب عملى ِ چَن و پاك بوم اختصاص پیدا كردند، همچنان رایج ماند.
دخالت دولت تا حدى سبب شد كه آیین بوداى كره راه نسبتاً متفاوتى در پیش بگیرد. یك جریان اصلاح در قرن شانزدهم، شمار رهروان را تقلیل داد و مكتب ها را به دو فرقه دولتى سان و كیو تبدیل كرد. چَن بر سان، كه دل بسته دیانه بود، نفوذ داشت، اما بر تیئن تایى، وینَیه و منتره یانه نیز اشراف داشت. باقى مكتب هاى نظرى در آغوش كیو قرار داشتند. این دسته بندى تا قرن بیستم استمرار یافت، تا اینكه یك نهاد جامع و واحد جایگزین آن شد. در واقع، مكتب هاى مجزا و مستقل در این پیكره استمرار یافتند; در حال حاضر حدود نوزده تاى آنها رسمى و مابقى غیررسمى اند ]42[.
در ژاپن مكتب هاى باستانى بیش از پیش در فرقه هاى مستقل، كه نهادو پیروان غیر رهرو خاص خود را دارند، رشد كردند. توجه به این مطلب نه براى مطالعه این تحول در ژاپن، بلكه براى نگاه دوباره، به موقعیتچین باستان مهم است. ویژگى هاى فرقه اى نهادینه شده مكتب هاى چینى باستانى، بسیار كمتر از جانشینانشان در ژاپن بود. در چین یك نهضت تلفیق پیدا شد كه هدفش یكى كردن فرقه هاى بودایى بود و در مواردى به دنبال سازگار كردن آموزه هاى آیین هاى بودا با آموزه هاى آیین دائو و كنفوسیوس بود. با این كار شكلى بسیار منسجم و یكدست از آیین بودا پیدا شد. نویسندگان ژاپنى این را گام به عقب مى خوانند، اما آن را مى توان یك پیروزى موفقیت آمیز براى رسیدن به وحدت، در برابر تعصبات فرقه اى، گامى به جلو به شمار آورد ]106: 395 ـ 407[.
