مكتب هاى آیین بوداى شمالى. مكتب هاى بودایى تبّتى، در این باره كه دقیقاً كدامین متون را معتبر بدانند و كدامین خدایان را مهم ترین بخوانند، اختلاف دارند; گاهى آموزه ها یا اَعمال خاص خود را كه در آن مهارت دارند به كار مى گیرند. ویژگى هاى كلى این مكتب ها كاملا به هم شبیه است و احتمالا آنها را نتوان فرقه هاى مجزا و مستقل خواند. سه دسته كلى را مى توان از یكدیگر بازشناخت: (1) سنّتى كه با نخستین گسترش آیین بودا در تبت پیدا شد، یعنى نینگمه; و (3) اصلاحى كه در گلو یا مكتب كدم ِ جدید پیدا شد، كه اغلب آن را با نام «فرقه زرد» مى شناسند. كدم ِ كهن تر را مكتب گلو در خود جذب كرد. از مكتب گلو چهار مكتب مهم و شمارى از مكاتبى كه شهرت چندانى ندارند باقى مانده است.
سكیه و كگیو را احتمالا دو بال عقلى و یوگایى این سنّت چند سر مى دانند. آوازه این دومى به خصوص از یوگى هاى پشمینه پوشى است كه از آموزه هاى میله رپه، مرتاض هندى (و استاد مرپه) نسبت مى دهند.
نینگمه كمابیش واكُنشى است در قبال كامیابى مكتب هایى كه در دومین گسترش پیدا شدند. از یك سو، بسیارى از سنّت ها و اَعمالى كه از خاستگاه هاى گوناگون پدید آمده اند، در خود حفظ كرده است، و از سوى دیگر، چون یكى از خلاّق ترین مكتب ها درخشیده است. این مكتب آن متونى را معتبر مى داند كه گویا در طول دوران زجر و آزار بوداییان پنهان مانده بود و بعدها استادان غیب دان آن را پیدا مى كنند، و علاوه بر این، آن متونى را هم كه حاصل نظاره اند معتبر مى دانند. البته، رویه این مكتب از این نظر صرفاً به رویه مهایانه باستان مى ماند. مكتب نینگمه در قرن چهاردهم دستخوش یك نوزایى چشمگیر شد، به طورى كه مجموعه تنتره خاص خود را پدید آورد و آیینى را توسعه داد كه مبتنى بر شخصیت سرشناس، پدمه سمبوه بود. او را بنیادگذار این آیین مى دانند.
گویا مكتب گلو مى كوشد كه سنّت اتیشه را احیا كند، سنّتى كه از نو بر تربیت دِیرنشینى تأكید مى كرد، و تسونگـ كاـ پا، بنیادگذار آن، احساس كرد كه (این سنّت) دچار ضعف شده است. تسونگـ كاـ پا در هر سه مكتب دومین گسترش به مطالعه و پژوهش پرداخته بود و بر اهمیت پیروى از سنت هندى اصیل تأكید مى كرد. این مكتب، در طول یك دوره مطالعه طولانى و تأثیرگذار، به كامیابى عظیمى رسید و مراكز آموزش دِیرى بزرگى را در لهاسا و در مناطق دیگر بنیاد نهاد. آموزه شونیتاواده در این مكتب نقش مهمى داشت و به طور خاص بر مطالعه منطق و مناظره عمومى تأكید مى كرد ]22:388 ـ 9;99:33 ـ 9، 47 ـ 109[.
